Ḥāfiẓ’s Fatalism; A theological Approach or a Discursive Strategy?

Document Type : Research Paper

Authors

1 Assistant Professor, Department of Islamic Philosophy and Theology, Faculty of Humanities, Payame Noor University, Tehran, Iran.

2 Department of Religions and Mysticism, Takestan Branch, Islamic Azad University, Takestan, Iran.

Abstract

On the one hand, Ḥāfiẓ calls his readers to submit to eternal fate and Divine Willingness; and on the other hand, he shows his linguistic and mental rebellion against the world's misfortunes and human suffering. The present study seeks to explore how can we find a logical relationship between these two incompatible approaches in Hafiz's thought? Do the fatalistic propositions in Hafez's poetry indicate a theological approach such as Ashʿarites or The Sufistic teachings? Or we can find another perspective behind Hafiz's fatalism that shows the critical aspects of his thought? The results showed that, under the cover of fatalism, Hafiz negates the ideologies that generate "hypocrisy" and "superficiality" and resists the hegemony of discourses that narrate the world according to the will of autocratic rulers and the interests of two demagogic institutions: the “Mutašari'ūn” (religious legislator) and the “mutasawifa” (Sufis). And thus, he uses fatalism as a discursive strategy to reject "prejudice" and "violence"; and expand "free thinking" and "tolerance".

Keywords

Main Subjects

References

  1. آشوری، داریوش؛ عرفان و رندی در شعر حافظ؛ تهران؛ نشر مرکز؛ ۱۳۹۰.
  2. آقاگل‌زاده، فردوس؛ فرهنگ توصیفی تحلیل گفتمان و کاربردشناسی؛ تهران؛ علمی؛ 1392.
  3. --------------؛ تحلیل گفتمان انتقادی؛ تهران؛ علمی و فرهنگی؛ 1394.
  4. ابن‌بطوطه؛ سفرنامة ابن بطوطه (رحله ابن‌بطوطه)؛ ترجمۀ محمدعلی موحد؛ تهران؛ بنگاه ترجمه و نشر کتاب؛ 1348.
  5. اسمارت، بری؛ میشل فوکو؛ ترجمۀ لیلا جوافشانی و حسن چاوشیان؛ تهران؛ کتاب آمه؛ ۱۳۸۵.
  6. پورنامداریان، تقی؛ گمشده لب دریا؛ تهران: سخن. 1399.
  7. بهمنی، اردشیر؛ «جبر حافظ»؛ کیهان فرهنگی؛ سال5؛ شماره8؛ 1367.
  8. پالتریچ، برایان؛ درآمدی بر تحلیل گفتمان؛ ترجمۀ طاهره همتی. تهران؛ نویسه؛ 1396.
  9. پارسا، شمسی؛ «آشفتگی پارادایمی حافظ در برخورد با امر سیاسی»؛ جستارهای نوین ادبی؛ سال 51؛ شمارة 2‌؛ صص27-49؛‌ 1397.
  10. جلالی نائینی، سید محمدرضا؛ «زندگی مولانا شمس‌الدین حافظ»؛ کیهان فرهنگی؛ سال5؛ شماره8؛ صص70-72؛ 1367.
  11. خرمشاهی، بهاءالدین؛ حافظ‌نامه؛ تهران؛ علمی و فرهنگی؛ 1379.
  12. خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن‌همام‌الدین؛ حبیب‌السیر؛ تهران: خیام؛ 1380.
  13. درگاهی، محمود؛ «بنیان‌های تفکر حافظ»؛ کاوش‌نامه؛ سال10؛ شماره18؛ صص 225-242؛ 1388.
  14. ---------؛ مزاج دهر تبه شد: شعر و اندیشه حافظ در نگاهی به حافظ‌شناسی معاصر؛ تهران؛ ستارگان؛ ۱۳۷۳.
  15. دشتی، علی؛ کاخ ابداع؛ تهران؛ سازمان انتشارات جاویدان؛ 1352.
  16. حافظ، شمس‌الدین محمد؛ دیوان حافظ؛ به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی؛ تهران؛ زوار؛ 1369.
  17. حافظ ابرو، عبدالله‌ابن‌لطف‌الله؛ زبده‌التواریخ؛ تصحیح سید کمال حاج سید جوادی؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛‌ 1380.
  18. دادبه، اصغر؛ «جبرگرایی حافظ باور یا ابزار؟»؛ سالنامة حافظ‌پژوهی؛ صص22-44؛ 1377.
  19. دریفوس، هیوبرت؛ و رابینو، پل؛ میشل فوکو؛ فراساختارگرایی و هرمنوتیک؛ ترجمۀ حسین بشیریه؛ تهران؛ نی. ۱۳۷۹.
  20. زرین‌کوب؛ عبدالحسین؛ از کوچه رندان (درباره زندگی و اندیشه حافظ)‌؛ تهران؛ امیرکبیر؛ 1389.
  21. زریاب‌خویی، عباس؛ آیینه جام:‌ شرح مشکلات دیوان حافظ؛ تهران؛ انتشارات علمی؛
  22. رستگار فسایی، منصور‌؛ حافظ و پیدا و پنهان زندگی؛ تهران؛ سخن؛ 1385.
  23. سلطانی، علی‌اصغر؛ قدرت؛ گفتمان و زبان؛ تهران؛ نشر نی؛ 1391.
  24. سودی بسنوی، محمد؛ شرح سودی بر حافظ؛ ترجمۀ عصمت ستارزاده؛ ارومیه: نشر انزلی؛ 1357.‏
  25. شفائی مقدم، الهام؛ و محسن نیازی؛ «بررسی عوامل مؤثر بر میزان تقدیرگرایی زنان»؛ جامعه‌پژوهی فرهنگی؛ سال 5؛ شماره 1؛ صص123-147؛ 1393.
  26. شفیعی کدکنی، محمدرضا؛ موسیقی شعر؛ تهران؛ انتشارات آگاه؛ 1373.
  27. شمیسا، سیروس؛ یادداشت‌های حافظ؛ تهران؛ نشر علم؛ 1388.
  28. صدقیانی، مهین‌دخت؛ و ابوطالب میرعابدینی؛ فرهنگ واژ‌ه‌نمای حافظ؛ تهران؛ امیرکبیر؛ 1366.
  29. ضیمران، محمد؛ «تعابیر می‌و طرب و عیش در اندیشه حافظ»؛ سالنامة حافظ‌پژوهی؛ دفتر10؛ صص122-127؛ 1386.
  30. طبری، احسان؛ برخی بررسی‌ها درباره جهان‌بینی‌ها و جنبش‌های اجتماعی در ایران؛ تهران؛ انتشارت حزب تودة ایران؛ ۱۳۵۸.
  31. غنی، قاسم؛ تاریخ تصوف در اسلام؛ تهران؛ زوار؛ 1375.
  32. کتبی، محمود؛ تاریخ آل‌مظفر؛ تصحیح عبدالحسین نوایی. تهران؛ امیرکبیر؛ 1364.
  33. کزّازی، میرجلال‌الدین؛ پند و پیوند؛ تهران؛ نشر قطره؛ ۱۳۷8‌.
  34. کشاورز بیضایی، محمد؛ و فرود کشاورز بیضایی؛ «تحلیلی بر معرفت تاریخی حافظ»؛ مطالعات ایرانی؛ سال 18؛ شمارۀ 36؛ صص220-238؛ 1398.
  35. مجتبایی، فتح‌الله؛ شرح شکن زلف؛ تهران؛ سخن؛ 1385.
  36. مشکور، محمدجواد؛ «مشرب کلامی حافظ»؛ حافظ‌شناسی؛ به کوشش سعید نیاز کرمانی؛ تهران؛ پاژنگ؛ 1369.
  37. مشکور، محمدجواد؛ «مسئلة جبر و اختیار در دیوان حافظ»؛ مقالاتی دربارة شعر و زندگی حافظ؛ به کوشش منصور رستگار فسایی؛ صص417-430؛ تهران؛ نشر جامی؛ ۱۳۵۰.
  38. مصفا، ابوالفضل؛ با حافظ بیشتر آشنا شویم؛ قم؛ چاپخانه قم؛ بی‌تا.
  39. معین، محمد؛ حافظ شیرین سخن؛ تهران؛ انتشارات معین؛ ۱۳۱۹.
  40. موسوی کریمی، میرسعید؛ و حمیده طهرانی حائری؛ «حافظ، تقدیرگرای سازگارگرا»؛ پژوهش‌های ادب عرفانی؛ سال 6؛ شماره 3؛ صص 149-182؛
  41. مک‌دانل، دایان؛ مقدمه‌ای بر نظریه‌های گفتمانی؛ ترجمة حسینعلی نوذری؛ تهران؛ فرهنگ گفتمان؛‌1380.
  42. ملاح، خسرو؛ حافظ و عرفان ایرانی؛ تهران‌؛ نشر و پژوهش فرز‌ان روز؛ 1385.
  43. میلز، سارا؛ گفتمان؛ ترجمۀ فتاح محمدی؛ زنجان؛ هزاره سوم؛ 1382.
  44. هدایی، محمد؛ «گردون‌گرایی و فلک‌مداری در شعر کهن فارسی»؛ زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد اسلامی اراک)؛ سال1؛ شماره1؛ صص 111‌-‌136‌؛ 1384.
  45. هروی، حسینعلی؛ «گرایش‌های عرفانی حافظ‌»؛ حافظ‌شناسی؛ به کوشش سعید نیاز کرمانی؛ تهران؛ پاژنگ؛ 1368.
  46. یورگنسن، ماریان؛ و فیلیپس لوئیز؛ نظریه و روش در تحلیل گفتمان؛ ترجمه هادی جلیلی؛ تهران؛ نشر نی؛ 1389.
Religions and Mysticism
Volume 56, Issue 1
September 2023
Pages 205-223

Files

Share

How to cite

Statistics