حضرت خدیجه (س) در آینه تاریخ، روایت و حافظه جمعی‏ بازخوانی تحلیلی در منابع سده‌های نخست اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه تاریخ، تمدن و انقلاب اسلامی، دانشکدۀ معارف و اندیشۀ اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 حضرت خدیجه (س) در آینه تاریخ، روایت و حافظه جمعی‏ بازخوانی تحلیلی در منابع سده‌های نخست اسلامی

10.22059/jrm.2025.396873.630622

چکیده

با وجود جایگاه بی‌بدیل حضرت خدیجه (س) در آغاز رسالت پیامبر اکرم (ص)، بازنمایی شخصیت او در حافظه تاریخی مسلمانان همواره تحت تأثیر روایت‌های مذهبی و زمینه‌های گفتمانی گوناگون قرار گرفته‌است. مسئله اصلی پژوهش حاضر، واکاوی چگونگی شکل‌گیری تصویر حضرت خدیجه (س) در حافظه جمعی مسلمانان و بررسی تأثیر جریان‌های مذهبی، فرهنگی و تاریخی بر این بازنمایی است. پرسش محوری آن است که چگونه سنت‌های روایی شیعه و اهل سنت به بازآفرینی متفاوتی از شخصیت حضرت خدیجه (س) دست زده‌اند و این تفاوت‌ها چه نسبتی با حافظه جمعی مسلمانان دارد. مدعای مقاله آن است که بازنمایی حضرت خدیجه (س) فراتر از گزارش‌های تاریخی بوده و بازتابی از تحولات گفتمانی، سیاسی و آیینی دوره‌های مختلف اسلامی محسوب می‌شود. این پژوهش با رویکرد تحلیلی ـ انتقادی و بر پایه منابع سده‌های نخست هجری، ضمن بهره‌گیری از نظریه حافظه جمعی موریس هالبواکس، به مقایسه تطبیقی حافظه شیعی و سنی پرداخته‌است. یافته‌ها نشان می‌دهد که در حافظه اهل سنت، خدیجه (س) به‌عنوان زنی وفادار، حامی و انسانی نزدیک به پیامبر اکرم (ص) معرفی شده، حال آنکه در حافظه شیعی، او سیمایی قدسی و محوری در استمرار امامت یافته‌است. علاوه بر این، نگاه مستشرقان نیز در برخی موارد همسو با حافظه مسلمانان، تصویری مثبت و عقلانی از وی ارائه کرده‌اند. این نتایج امکان گسترش مطالعات تطبیقی درباره جایگاه زنان در تاریخ اسلام را فراهم می‌سازد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آرمسترانک، کارن، محمد زندگینامه پیامبر اسلام، ترجمه کیانوش حجتی، حکمت، تهران، 1383 ش.
ابن ‌اسحاق، محمد، سیرة ابن اسحاق، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، قم، ۱۳۶۸ه. ش.
ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی، قم-ایران، ۱۳۶۳ ه. ش.
ابن‌ حیون، نعمان بن محمد، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار. م ۳۶۳ ه. ق، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1409ه. ش.
ــــــــــ، المناقب و المثالب، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت-لبنان، ۱۴۲۳ ه. ق.
ابن سعد محمد بن سعد، الطبقات الکبری،‌دار الکتب العلمیة، بیروت-لبنان، ۱۴۱۰ ه. ق.
ابن‌ عبد البر، یوسف‌ بن‌ عبد الله، الاستیعاب، صبح پیروزی، بیروت-لبنان، ۱۴۱۲ ه. ق.
ابن عبد ربه، احمد بن محمد، م ۳۲۸ ه. ق، العقد الفرید،‌دار الکتب العلمیة، بیروت-لبنان، ۱۴۰۷ ه. ق.
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، م ۲۷۶ ه. ق، المعارف، الهیئة المصریة العامة للکتاب، قاهره-مصر، ۱۹۹۲ م.
ابن هشام، عبد الملک بن هشام، م ۲۱۳ ه. ق، السیرة النبویة،‌دار المعرفة، بیروت-لبنان، بی‌تا.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، م ۳۵۶ ه. ق، فرزندان ابوطالب، علی اکبر علمی، تهران-ایران، ۱۳۳۹ ه. ش.
بلاذری، احمد بن یحیی، م ۲۷۹ ه. ق، أنساب الأشراف،‌دار المعارف، مصر، بی‌تا.
بیهقی، احمد بن حسین، م ۴۵۸ ه. ق، دلائل النبوة،‌دار الکتب العلمیة، بیروت-لبنان، ۱۴۰۵ ه. ق.
خرگوشی، عبدالملک بن محمد، م ۴۰۷ ه. ق، شرف المصطفی،‌دار البشائر الإسلامیة، مکه مکرمه-عربستان، ۱۴۲۴ ه. ق.
طبری، محمد بن جریر، م ۳۱۰ ه. ق، تاریخ الأمم و الملوک، بی‌نا، بیروت-لبنان، بی‌تا
طبری مامطیری، علی بن مهدی، م ۳۶۰ ه. ق، نزهة الأبصار و محاسن الآثار، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تهران-ایران، ۱۳۸۷ ه. ش.
عسکری، حسن بن عبد الله، م۳۹۵ ه. ق، الأوائل،‌دار البشیر، طنطا-مصر، ۱۴۰۸ ه. ق.
مونتگمری وات، محمد در مکه، ترجمه شعبان برکات، مکتبه العصریه للطباعه و النشر، بیروت، بی‌تا.
ویرژیل، گیورگیو کنستانین، زندگانی حضرت محمد (محمد پیامبری که از نو باید شناخت)، ترجمه: مهرداد صمدی، انتشارات آسیا، تهران، بی‌تا.
یعقوبی احمد بن اسحاق، م ۲۸۴ ه. ق، تاریخ الیعقوبی،‌دار صادر، بیروت-لبنان، بی‌تا.