بررسی و تحلیل فرش‌های شمایل‌نگارانۀ اعتقادی دراویش گنابادی در دوره قاجار‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه گرافیک، دانشکدۀ هنر شوشتر، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد، گروه پژوهش هنر، دانشکدۀ هنر شوشتر، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

چکیده

دراویش گنابادی، یکی از شاخه‌های برجسته تصوف در ایران و پیرو طریقت نعمت‌اللهی‌اند که در دوران صفویه و قاجار به اوج شکوفایی در تعالیم و اعتقادات خود رسیدند و نقشی بسزا در ترویج زهد و معنویت در جامعه داشتند. در فرش‌بافی ایران که یکی از برجسته‌ترین هنرهای دستی جهان بوده، در قرن ۱۱ خورشیدی، تصویرگری فرش با مضامین مذهبی و عرفانی رونق گرفت. در دوره قاجار، شمایل‌نگاری دراویش به‌ویژه در کرمان، گناباد و کاشان برجسته شد. این آثار مفاهیمی مرتبط با تصوف و زهد را بازتاب داده و به لحاظ هنری از سنت ایرانی و هنر مدرن اروپایی در ترکیب‌بندی، پرسپکتیو و تکنیک‌های بصری نیز بهره گرفته‌اند. پرسش اصلی مقاله، این است که چگونه شمایل‌نگاری دراویش گنابادی در دوره قاجار توانسته به‌عنوان یک ابزار هنری-اعتقادی در فرش‌ها تجلی یابد و دارای چه مفاهیم، نمادها و عناصربصری بوده‌است؟ هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل فرش‌های شمایل‌نگارانه اعتقادی دراویش گنابادی در دوره قاجار است. این مطالعه به تحلیل نقش‌مایه‌ها و مفاهیم نمادین در این فرش‌ها و تأثیرات اجتماعی، فرهنگی و مذهبی آن‌ها می‌پردازد. روش پژوهش مقاله کیفی، با بیان توصیفی‌تحلیلی بوده و داده‌ها به شیوه مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی مقالات معتبر علمی گردآوری شده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که این نقوش علاوه بر انعکاس باورهای عرفانی، نقشی کلیدی در حفظ و انتقال مفاهیم عرفانی با بهره‌گیری از عناصر هنر ایرانی داشته و از هنر اروپایی در زمینه کاربست بصری آثار نیز الهام گرفته‌اند. این فرش‌ها توانسته‌اند به‌عنوان ابزاری برای انتقال پیام‌های معنوی و مفاهیم فرهنگی عمل کنند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آهنی، الهه، یعقوب‌زاده، آزاده، و وندشعاری، علی. (۱۳۹۵). مطالعه قالی‌های درویشی دوره قاجار با تأکید بر قالی‌های نورعلیشاهی. فصلنامه علمی ـ ترویجی پژوهش هنر، ۶ (۱۲)، ۱۲۸-۱۱۹.
ادورادوویچ برتلس، یوگینی. (۱۳۸۷). تصوف و ادبیات تصوف (ترجمۀ سیروس ایزدی). تهران: انتشارات امیرکبیر.
اعتضادی، لادن. (۱۳۸۹). هنر و زیبایی در عرفان ایران. تهران: نشر حقیقت.
الهی، پازوکی، عبدالکریمی، بیژن؛ عبدی، ناهید. (۱۴۰۱). رمز و نشانه در کلاه‌ها و سرپوش‌های صوفیان ایران. مطالعات عرفانی (مجله علمی دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی دانشگاه کاشان)، ۳۵، ۵-۳۴.
بهارلو، علیرضا. (۱۴۰۳). شمایل‌نگاری مذهبی در هنر قاجار. تهران: مؤسسه تألیف و نشر آثار هنری.
تناولی، پرویز. (۱۳۶۸). قالیچه‌های تصویری ایران. تهران: انتشارات سروش.
حسن‌بیگی، علی. (۱۳۸۹). گنابادیه: عقاید و تاریخ. قم: انتشارات سبط‌النبی.
خواجه‌احمدعطاری، آشوری، اربابی و کشاورزآفشار، مهدی. (۱۳۹۶). تأثیر جایگاه غرب بر قالی‌های دورة قاجار. مجله گلجام، ۳۱ (۴)، ۵-۲۰.
رستمی فرهی، نسرین. (۱۴۰۱). تحلیل رابطة معنایی عناصر گل و مرغ در نگارگری دورة قاجار با عرفان مولانا. مجله پژوهش‌های ادب عرفانی، ۱۶ (۱)، ۴۵-۶۷.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (۱۳۵۷). جستجو در تصوف ایران. تهران: انتشارات امیرکبیر.
سلطانی‌گنابادی، میرزا محمدباقر. (۱۳۷۹). رهبران طریقت و عرفان. تهران: انتشارات حقیقت.
شایسته‌فر، مهناز  (1384) کاربرد مفاهیم مذهبی در خط نگاره‌های قالی‌های صفوی، نشریه پژوهش هنر اسلامی، ۱۳۸۴، شماره ۳
شایسته فر، مهناز و طیبه صباغ پورآرانی (1390) بررسی قالی‌های تصویری دوره قاجار (موجود در موزه فرش ایران) ، نشریه باغ نظر، سال هشتم پاییز ۱۳۹۰، شماره ۱۸، صفحات 63-74
آهنی، لاله؛ یعقوب‌زاده، آزاده و وندشعاری، علی (1395) مطالعه قالی‌های درویشی دوره قاجار با تأکید بر قالی‌های نورعلیشاهی، دوفصلنامه علمی-ترویجی پژوهش هنر، سال ششم، شماره دوازدهم، پاییز و زمستان 1395، صفحات 119-129
صالحی بروجنی، نیره. (۱۳۹۰). بررسی تاریخی هویت فرهنگی سلسله دراویش نعمت‌الهی گنابادی (پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد). دانشگاه الزهرا (س)، تهران.
عمید، حسن. (۱۳۶۳). فرهنگ فارسی عمید. تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.
کاظمی حسینی، نواب، سیدمحمدحسین. (۱۴۰۰). واکاوی مسأله شمایل‌نگاری در هنر اسلامی در چیستی شمایل‌نگاری مکتوب. مجله مبانی نظری هنرهای تجسمی، ۶ (۱۱)، ۶۰-۷۵.
کیانی، محسن. (۱۳۶۹). تاریخ خانقاه در ایران. تهران: انتشارات طهوری.
گرابار، آ. (۱۳۷۸). تأملی در هنر قاجاری و اهمیت آن (و. کاووسی، مترجم). گلستان هنر، ۴ (۴)، ۹۵-۹۸.
نیکوبخت، قاسم‌زاده، سیدعلی. (۱۳۸۷). سمبولیسم نور و رنگ در عرفان ایرانی-اسلامی. نشریه مطالعات عرفانی، ۳۵ (۸)، ۱۸۵-۲۱۵.