بررسی روایات ارهاصات النبی‏ نمونه موردی: فروخشکیدن دریاچۀ ساوه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار، گروه آموزش الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

چکیده

در میان شهرهایی که در فرایند کشورگشایی‌های عرب‌های مسلمان، به دست آنان افتاد، ساوه اهمیتی ویژه دارد، چه این شهر بااین‌که بیش‌از سی سال پس از بعثت پیامبر (ص) به دست مسلمانان افتاد در شمار معدود شهرهای ایران است که بر پایه مدعای منابع حدیثی و روایی، از آغاز ولادت پیامبر (ص) در حجاز شناخته بوده و خشکیدن دریاچه ساوه، هم‌زمان با میلاد پیامبر اسلام، از نشانه‌های ظهور او و به‌اصطلاح جزو «ارهاصات» شمرده ‌شده‌است. پرسش اصلی این پژوهش توصیفی-تحلیلی چندوچون اصالت و نیز ارزش و اعتبار معنایی و دلالت‌های روایت خشکیدن دریاچۀ ساوه است. چگونگی مواجهۀ جغرافیانگاران مسلمان و نیز شاعران با این واقعه، پرسش‌های فرعی این تحقیق‌اند. با وارسی سندشناسانۀ گزارش رویدادهای شب میلاد رسول خدا، و آشکار کردن فرایند دگردیسی معنوی و دلالتی آن از یک‌سو، و با تأمل در محتوای آن و نیز با توجه به فقدان اشاره به مضمون این حدیث در بسیاری از متون جغرافیایی و فتوح‌نگاشته‌های مسلمانان و نیز در دیوان‌های قریب به تمام شاعران، آشکار می‌گردد که خشکیدن دریاچه ساوه در شمار «ارهاصات النبی» نبوده‌است. و اساساً ساوه تا پیش از تصرف این شهر به دست اعراب مسلمان و چه‌بسا تا مدت‌ها پس از آن، برای آنان ناشناخته بوده‌است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
ــــــــــ(1408). مجمع البیان. تحقیق سیدهاشم الرسولی المحلاتی و سید فضل الله الیزدی الطباطبائی. بیروت: دارالمعرفة.
ــــــــــ (1396). «ساوه»، دانشنامه جهان اسلام. ج22. زیر نظر غلامعلی حداد عادل. تهران: مؤسسه فرهنگی کتاب مرجع.
ــــــــــ، (1409). قصص الأنبیاء. تحقیق غلامرضا عرفانیان یزدى. مشهد: مرکز پژوهش‌های اسلامى.
ــــــــــ، محمد بن علی (1382). کمال الدین و تمام النعمة. ترجمه منصور پهلوان. 2 جلد. قم: موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
‏ــــــــــ، محمد بن على (1395). کمال الدین و تمام النعمة. 2جلد. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
ابن اثیر، مبارک بن محمد جزری (1367). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. قم: موسسة مطبوعاتی اسماعیلیان.
ابن بابویه، محمد بن على (1376). الامالی. تهران: کتابچی.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1415). الاصابة فی تمییز الصحابة. 8 جلد. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن حمدون، محمد بن الحسن بهاء الدین بغدادی (1417). التذکرة الحمدونیة. 10 جلد. بیروت: دارصادر.
ابن دُرید، أبو بکر محمد بن حسن بن درید أزدی (1378). الاشتقاق. 2جلد. قاهرة: مکتبة الخانجی.
ابن شهرآشوب مازندرانى، محمد بن على (1379). مناقب آل أبی طالب. 4جلد. قم: علامه.
ابن عساکر، علی بن حسن (1420). تاریخ مدینة دمشق. 80 جلد. بیروت: دارالفکر معاصر.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1414). لسان العرب. 15 جلد. بیروت‏: دارصادر.
ابن نباتة، محمد بن محمد (1323). دیوان ابن نباتة المصری. مصر: چاپ الشیخ محمد القلقیلی.
ابن‌فضل‌ا‌‌لله عمری، احمد بن یحیی (1424). مسالک الابصار فی ممالک الامصار. 20 جلد. ابوظبی: المجع الثقافی.
أبو هلال عسکری، ‏ محمد بن عبدالله (1413). کتاب التلخیص فی معرفة أسماء الأشیاء. 2 جلد. چاپ دوم. بیروت‏: دارصادر.
أبوالبقاء هاشمی، صالح بن حسین (1419). تخجیل من حرّف التوراة والإنجیل. تحقیق محمود عبد الرحمن قدح. ریاض: مکتبة العبیکان.
ابوالشیخ انصاری، عبدالله بن محمد (1412). طبقات المحدثین باصبهان و الواردین علیها. 4 جلد. بیروت: موسسة الرسالة.
ابوحاتم رازى، ‏ احمد بن حمدان (1381). أعلام النبوة. چاپ دوم. تهران‏: مؤسسه پژوهشى حکمت و فلسفه ایران‏.
أبونُعیم اصفهانی، أحمد بن عبدالله (1412). دلائل النبوة. 2 جلد بیروت: دارالنفائس.
ادیب الممالک فراهانی قائم‌مقامی (1312ش). دیوان کامل. تهران: مطبعة ارمغان.
اربلی، علی بن عیسی (1405). کشف الغمة فی معرفة الائمة. 5 جلد. بیروت:‌دار الاضواء.
اسکندری، نصر بن عبدالرحمن (1425). الأمکنة و المیاه و الجبال و الآثار و نحوها المذکورة فی الاخبار و الاشعار. 2 جلد. ریاض: مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیة.
اعتمادالسلطنة، محمد حسن (1367). مرآة البلدان‏. چاپ اول. 4 جلد. تهران‏: دانشگاه تهران.
بروسوی، محمد بن علی (1427). اوضح المسالک الی معرفة البلدان و الممالک. چاپ اول. بیروت: دارالغرب الاسلامی.
بکری، عبدالله بن عبد العزیز، (1922). المسالک و الممالک. 2جلد. بیروت،: دارالغرب الاسلامی.
بکرى، ابوالحسن احمد بن عبد الله (1411). الأنوار فی مولد النبی. چاپ اول. قم: دارالشریف الرضی.
بیهقی، أبو بکر أحمد بن حسین (1405). دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة. تحقیق عبدالمعطی امین قلعجی. چاپ اول. 7 جلد. بیروت: دارالکتب العلمیة.
جعفری، عباس (1368-1379). گیتاشناسی ایران. تهران: گیتاشناسی.
جهرمی بهادری، روح‌الله و محمد‌علی مجد فقیهی (1396). مصداق‌شناسی آیۀ دابّة الارض با توجه به روایات فریقین. نشریه حدیث پژوهی. 9 (18). 238-207.
حدود العالم من المشرق الی المغرب (1372ش). با مقدمۀ بارتولد و تعلیقات مینورسکی، ترجمه میرحسین‌شاه. تصحیح و حواشی مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام. تهران: الزهراء.
حرّ عاملى، محمد بن حسن، (1425). إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات. 5 جلد. بیروت: موسسة الاعلمی للمطبوعات.
حیدری، علی و محمدرضا حسنی جلیلیان و علی نوری و مریم یاراحمدی (زمستان 1397). بررسی جایگاه و نقش عصا در اساطیر و ادیان. ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. 14 (53). 186-155.
خرازى، سیدمحسن (1417). بدایة المعارف الإلهیة فی شرح عقائد الإمامیة. چاپ چهارم. 4 جلد. قم‏: ‏ مؤسسة النشر الإسلامی.
خرائطی، أبوبکر محمد بن جعفر (1421). هواتف الجِنّان و عجیب ما یُحکی عَن الکُهّان. تحقیق إبراهیم صالح. چاپ اول. دمشق: دارالبشائر للطباعة والنشر والتوزیع.
رنجبر، محسن (1388). «ارهاصات در زندگی پیامبر اکرم از منظر تاریخ». تاریخ اسلام در آینه پژوهش: (24). 64-43.
رودگر، قنبرعلی (1390). «خطبه»، دانشنامه جهان اسلام، ج 15. زیر نظر غلامعلی حداد عادل. تهران: مؤسسه فرهنگی کتاب مرجع.
زمخشرى، محمود بن عمر (1417). الفائق فی غریب الحدیث‏. 4 جلد. بیروت: دارالکتب العلمیة.
سلمان ساوجی، سلمان بن محمد (1371). دیوان سلمان ساوجی. چاپ اول. تهران: سلسله نشریات ما.
شامی، یوسف بن حاتم (1420). ‏الدُرّ النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم. چاپ اول. قم‏: دفتر نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
شعرانى، ابو الحسن (بی‌تا). شرح فارسى تجرید الاعتقاد. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
شهیدپور، بی‌بی‌زهرا و وحیده فخار ‌نوغانی (1401). حل تعارض فریقین در مصداق «دابّة الارض» آیه 82 سوره نمل. نشریه علوم قرآن و حدیث. 54 (108). 92-74.
شیمل، آنه ماری (1383). محمد رسول خدا. مترجم حسن لاهوتی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
طبرسى، فضل بن حسن (1390). إعلام الورى بأعلام الهدی‏. چاپ اول. تهران‏: اسلامیه.
طیبی، ناهید و معصومه ستوده آرانی (1403). «معجزات و ارهاصات پیامبر (ص) از دیدگاه آنه ماری شیمل». سیره پژوهی اهل بیت (ع). شماره 18. 56037.
عجم رفیق، ‏ (2004). موسوعة مصطلحات ابن خلدون و الشریف علی محمد الجرجانی. 2 جلد. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون‏.
علیایی طرقبه، مهدی؛ محمود دامغانی و شهربانو دلبری (1401). «یادکرد ارهاصات در نوشته‌های سده دوم تا هفتم هجری قمری». تاریخ اسلام. 23 (91). 30-7.
فتّال نیشابورى، محمد بن احمد (1375). روضة الواعظین و بصیرة المتعظین. 2 جلد. قم‏: انتشارات رضى.
قاضی عیاض، (1407). الشفا بتعریف حقوق المصطفی. 2 جلد. عمان: دارالفیحاء.
قطب الدین راوندى، سعید بن عبدا الله‏ (1409). الخرائج و الجرائح. 3جلد. قم‏: مؤسسه امام مهدى عجل الله تعالى فرجه الشریف.
کریمی، اصغر (1383). «تیسفون». دانشنامه جهان اسلام. ج 8. زیر نظر غلامعلی حداد عادل. هران: مؤسسه فرهنگی کتاب مرجع.
لطفی‌زاده، مهدی و عباس یزدانی (پاییز و زمستان 1398). تبیین معجزه و دعا در چهارچوب تعابیر کپنهاگی و بوهمی از مکانیک کوانتومی. مجله ادیان و عرفان، 59 (2). 306-283.
ماوردى، ابوالحسن علی بن محمد، (1409). ‏أعلام النبوة. چاپ اول. بیروت:‌دار و مکتبة الهلال‏.
مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی (1403). بحارالانوار: الجامعة لدُرر أخبار ألائمة الأطهار. 111جلد. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
نیستانی، جواد (1377). «اردشیر خرّه». دایرة المعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. ج7. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
وهبه، توفیق‌علی (1397). «ارهاصات المیلاد». نشریة الوعی الاسلامی. السنة الثالثة عشرة. 23 (147). 31-28.
یاقوت حموی، (1995). معجم البلدان. 7 جلد. چاپ دوم. بیروت: دارصادر.
یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب (بی‌تا). تاریخ یعقوبی. بیروت: دارصادر.