همگرایی معرفت‌شناختی پست‌مدرنیسم و عرفان اسلامی در نقد عقلانیت مدرن‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار، گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

چکیده

این پژوهش با هدف تبیین همگرایی معرفت‌شناختی پست‌مدرنیسم و عرفان اسلامی در نقد عقلانیت کلاسیک، به این پرسش اصلی پاسخ می‌دهد که «چگونه این دو پارادایم، به‌رغم تفاوت‌های غایی، در نقد عقلانیت مدرن همسویند و این همگرایی چگونه می‌تواند به ارائه مدلی معرفتی فراتر از نظریه مطابقت بینجامد؟» با تحلیل مضامینی چون معرفت به‌مثابۀ کشف در عرفان اسلامی و نقد نظریۀ بازنمایی، نشان‌داده می‌شود که هر دو سنت: ۱. عقلانیت کلاسیک را به دلیل ادعای احاطه بر واقعیت نامتناهی به چالش می‌کشند؛ ۲. زبان و عقل را در تبیین کامل حقیقت ناتوان می‌دانند؛ به نحوی که معرفت را هر دو گفتمان فراتر از رابطه ساده ذهن-واقعیت تصویر می‌کنند. با این حال، این همگرایی در نقد، به نتایج متفاوتی می‌انجامد و در حالی که پست‌مدرنیسم به نسبی‌گرایی معرفتی سوق می‌یابد؛ عرفان اسلامی با تکیه بر تجلی حکمت الهی، الگویی سه‌بعدی مبتنی بر سلب (نقد عقل ابزاری)؛ شهود (معرفت حضوری)؛ و عمل (تقوا به عنوان بستر معرفت) را پیشنهاد می‌دهد. پژوهش حاضر با به کارگیری روش تحلیل تطبیقی متون (شامل قرآن، روایات اسلامی و متون کلیدی پست‌مدرن)، مضامینی چون معرفت به‌مثابۀ تجلی و نقد نظریه بازنمایی استدلال می‌کند که این مدل ترکیبی می‌تواند هم از محدودیت‌های نظریۀ مطابقت بگریزد و هم از نیهیلیسم پست‌مدرنی. یافته‌ها حاکی از آن است که «معرفت» در این چهارچوب، نه بازنمایی ایستا، بلکه فرآیندی پویا در مواجهه با امر متعالی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم. (ترجمه فولادوند).
نهج‌البلاغه. (شرح محمد عبده).
صحیفه سجادیه (۱۴۲۳ ق.). (ترجمه: محمد مهدی فولادوند). قم: نشر الهادی.
آشتیانی، سید جلال‌الدین. (۱۳۸۱). شرح بر زندگانی و حکمت صدرالمتألهین، انتشارات امیرکبیر
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (۱۳۹۲). فصوص‌الحکم (ترجمه و تفسیر: محمد خواجوی،). انتشارات مولی.
حائری یزدی، م. (۱۳۶۰). معرفت حضوری. مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، ۲۸ (۱)، ۱۵-۳۲.
حر عاملی، محمد بن حسن. (۱۶۶۲). وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، ج. ۱۶،. مؤسسة آل البیت (ع).
سروش، عبدالکریم. (۱۳۷۹). قبض و بسط تئوریک شریعت: نظریه تکامل معرفت دینی. تهران: انتشارات صراط.
صدرا، ملاصدرا. (۱۳۹۱ ش.). اسفار اربعه (ترجمه و شرح: محمد خواجوی). ج 5، تهران: انتشارات مولی.
غزالی، ابوحامد محمد (۱۴۱۷ ق.). احیاء علوم‌الدین (تحقیق: زکریا عمیرات). بیروت: دارالکتب العلمیه.
مجلسی، محمدباقر (۱۴۰۳ ق.). بحارالانوار. بیروت: مؤسسه الوفاء.
مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی (۱۳۸۶ ش.). مثنوی معنوی (تصحیح: محمد استعلامی). تهران: انتشارات سخن.
مهدوی آزادبنی، رمضان، رضازاده، مصطفی. (1402) خاستگاه عرفان در ادیان عصر نزول، مجله کاوش‌های فلسفه و دین،
https://jre.journals.umz.ac.ir/article_3589. html