بررسی تطبیقی «خیر و شر» در تصوف اسلامی و قبّالای یهودی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تخصصی رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تبریز

2 دانشیار گروه زبان وادبیات فارسی دانشگاه تبریز

چکیده

خیر و شر و نسبت آن­ها با مبدأ هستی، و صدورشان از اصل واحد یا اصول دوگانه یا چندگانه مهم­ترین بحث در آموزه‌های مکاتب عرفانی است. تصوف و قبّالا نیز متأثر از آبشخورهای فکری خود دربارۀ وجود خیر و شر و نسبت آن ­دو با یکدیگر و نیز منشأ صدور آن­ها و اصالت یا نسبیت­شان در عالم دیدگاه­های ویژه‌ای دارند که نوشتار حاضر در صدد تبیین تطبیقی این دیدگاه‌ها است. صوفیه و قبالا خداوند را خیر محض می‌دانند و در عین ­حال نمی‌توانند وجود شر را در این عالم انکار­کنند. در این میان، صوفیه با تمسک به مفهوم نسبیت، تناقضی را که از نسبت دادن شر به خیر محض پدید ­می­آمد، حل­ کرده‌اند؛ اما بیشتر قبالائیان این تناقض را نادیده ­گرفته و شر را مستقیماً به خدا نسبت­ داده‌اند. بزرگان صوفیه خیر را امری ذاتی و شر را عَرَضی می‌دانند اما قبالائیان، برخی شر را نیز ذاتی می‌دانند و برخی دیگر، مانند صوفیه، شر را ناشی از محدود ­بودن موجودات می‌پندارند.

کلیدواژه‌ها


[1]. قرآن کریم (1388). مشهد، کامیاب.
[2]. تورات، اسفار خمسه (1362). انجمن کتاب مقدس ایران.
[3]. ابن­ترکه، علی‌بن‌محمد (1378). شرح فصوص‌الحکم ابن‌عربی، جلد اول، به کوشش محسن بیدارفر، قم، بیدار.
[4]. ابن­عربـی، محیـی‌الدین (1405ق). شجـرۀ‌الکون، مصحح: ریاض‌عبـدالله، بیـروت، مکتبه دارالعلم.
[5]. ـــــــــــــــ (1400ق). فصوص­الحکم، مصحح: ابوعلاء عفیفی، بیروت، دارالکتب­ العربیه.
[6]. ابن­میمون، موسی (؟). دلالۀ ­الحائرین، ترجمۀ حسین ­اتای، قاهره، مکتبه ­الثقافه ­الدینیه.
[7]. ابونعیم اصفهانی، احمد (1387ق). حلیۀ ­الاولیاء و طبقات ­الاصفیاء، بیروت، دارالکتاب­ العربی.
[8]. اپستاین، ایزیدور (1393). یهودیت: بررسی تاریخی، ترجمۀ بهزاد سالکی، چاپ سوم، تهران، مؤسسۀ حکمت و فلسفۀ ایران.
[9]. اخوان­الصفا (1412ق). رسایل اخوان­الصفا و خلاّن­الوفاء، چهار جلد، بیروت، الدار ­الاسلامیه.
[10]. الیاده، میرچا (1396). تاریخ اندیشه­های دینی، جلد سوم، ترجمۀ مانی صالحی علامه، تهران، نیلوفر.
[11]. انترمن، اَلن (1391). باورها و آیین‌های یهودی، ترجمۀ رضا فرزین، چاپ دوم، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب.
[12]. تستری، سهل بن عبدالله (1423ق). تفسیر التستری، تحشیۀ محمد باسل عیون ­السُّود، بیروت، دارالکتب ­العلمیه، الطبعه ­الاولی.
[13]. تیواری، کدارنات (1393). دین­شنـاسی تطبیقی، ترجمـۀ مرضیـه شنـکایی، چاپ دوم، تهران، سمت.
[14]. حکیم، سعاد (1401ق). معجم­ الصوفی: الحکمه فی ­حدود الکلمه، لبنان، دندره.
[15]. دانیلو، ژان (1393). ریشه­های مسیحیت در اسناد بحرالمیت، ترجمۀ علی مهدی­زاده، چاپ دوم، قم، نشر ادیان.
[16]. دقیقیان، شیرین­دخت (1379). نردبانی ­به آسمان نیایشگاه در تاریخ ­و فلسفۀ یهود، تهران، ویدا.
[17]. ریتر، هلموت (1388). دریای­جان: سیری ­در آراء­ و احوال­ عطار نیشابوری، جلد ­دوم، تهران، نشر ­الهدی.
[18]. سنایی، مجدود (1329). حدیقۀ ­الحقیقه ­و ­شریعۀ ­الطریقه، مصحح: مدرس­رضوی، تهران، دانشگاه تهران.
[19]. سهروردی، شهاب­الدین ­یحیی (1372). مجموعۀ مصنفات شیخ ­اشراق، به اهتمام: هانری کُربَن، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقیات فرهنگی (پژوهشگاه).
[20]. ـــــــــــ (1377). حکمه ­الاشـراق، ترجمـۀ سید جعفـر­ سجادی، تهران، دانشگاه تهران.
[21]. شبستری، شیخ محمود (1385). گلشن راز، تهران، آگاه.
[22]. شولم، گرشوم (1389). جریانات بزرگ در عرفان یهودی، ترجمۀ فریدالدین رادمهر، چاپ دوم، تهران، نیلوفر.
[23]. عبدالحکیم، خلیفه (1354). عرفان مولوی، ترجمۀ احمد محمدی و احمد میرعلایی، چاپ سوم، تهران، سپهر.
[24]. غزالی، ابی­حامد محمد (2009م). احیاء علوم ­الدین، صیدا، المکتبه العصریه.
[25]. کلاباذی، محمد (1422ق). التعرّف لِمَذهب اهل ­التصوف، بیروت، دارالکتب ­العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون.
[26]. کلینی، محمد (1369). أصول­ الکافی، جلد اول، ترجمۀ هاشم رسولی و جواد مصطفوی، تهران، کتاب­فروشی علمیه اسلامیه.
[27]. کهن، آبراهام (1390). گنجینه­ای از تلمود، ترجمۀ امیر فریدون­گرگانی، چاپ دوم، تهران، اساطیر.
[28]. گنون، رنه (1374). معانی رمز صلیب: تحقیقی در فن معارف تطبیقی، ترجمۀ بابک عالی­خانی، تهران، سروش.
[29]. مستملی، اسماعیل (1349). خلاصۀ شرح تعرف: بر اساس نسخۀ منحصر به فرد مورخ 713 قمری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
[30]. مظاهری­سیف، حمیدرضا (1388). تجربه­های عرفانی در ادیان، قم، مؤسسه بوستان کتاب.
[31]. مولوی، جلال­الدین ­محمد (1376). کلیات شمس، به اهتمام بدیع­الزمان فروزانفر، تهران، امیرکبیر.
[32]. ــــــــــ (1390). مثنوی معنوی، مصحح؛ رینولد نیکلسون، چاپ پنجم، تهران، هرمس.
[33]. نظامی­گنجوی، الیاس­بن­یوسف (1320). مخزن ­الاسرار، به تصحیح وحید دستگردی، تهران، ارمغان.
[34]. هجویری، ابوالحسن علی (1392). کشف ­المحجوب، به کوشش دکتر محمود عابدی، تهران، سروش.
[35]. همدانی، عین­القضات (1367). نامه­های عین­القضّات همدانی، سه جلدی، به اهتمام عفیف عسیران و علیقلی منزوی، چاپ دوم، تهران، نشر مشترک کتابفروشی منوچهری و زوار.
[36]. ــــــــــــ (1392). تمهیدات، تصحیح و تحشیه عفیف عسیران، چاپ نهم، تهران، منوچهری.
[37]. Ben Jochai, Simeon (1980).The Sepher Ha-Zohar: or the book of light: Bereshith to Lekh Lekha, tr. Nurho de Manhar, San Diego, Wisard's, Bookshelf, and New York, Theosophical Publishing Company; internet source: http://www.sacred-texts.com/jud/zdm/index.htm.
[38]. Block, Tom, (2007). "The Sufi Influence on Spanish Jews", American Culture/Popular Culture conference, Boston, MA, April 5, 2007-PP 1-7. http://www.tomblock.com/shalom_jewishsufi3.
[39]. Scholem, Gershom (1995). Major Trends in Jewish Mysticism, with a new fore word by Robert Alter, New York, and Schocken books.
[40]. The Zohar, (1931). Translated by Harry Sperling and Maurice Simon, With an Introduction by Dr. J. Abelson, 5vols. First Edition, London, Soncino Press.