نجات و راه نیل به آن در کشف‌الاسرار و عُدَّة‌الابرار رشیدالدین ابوالفضل میبدی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

2 دانشیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه تهران

چکیده

نجات یکی از اساسی‌ترین مسئله­ها­ در ادیان ابراهیمی یهودیت، مسیحیت و اسلام است. در این ادیان، خدا آدم را در بهشت یا باغ عَدَن ساکن کرد. آدم در آن از فرمان خدا به‌‌واسطۀ ابلیس یا مار سرپیچی کرد، در نتیجه، از آن اخراج شد و به زمین هبوط کرد و در واقع، همۀ انسان‌ها هبوط کردند. از این ‌رو، انسان نیاز به نجات، یعنی بازگشت به بهشت یا باغ عَدَن را دارد. در اسلام، خدا برای نجات کل بشریت قرآن کریم را وحی کرده است. در قرآن مجید از نجات رسولان و مؤمنین سخن به میان آمده است. با توجه به اهمیت نجات در قرآن کریم، بدیهی است که آن در تفاسیر قرآن مجید نیز مورد توجه قرار گیرد. یکی از تفاسیری که این موضوع را به تفصیل و از نگاه تفسیری و عرفانی مورد بررسی قرار داده، تفسیر کشف‌الاسرار و عُدَّة‌الابرار، اثر رشیدالدین ابوالفضل میبدی است. این مقاله که با روش توصیفی و تحلیلی نگارش یافته، به تبیین نقش خدا در سعادت و شقاوت، رابطۀ طاعت و معصیت با سعادت و شقاوت، نقش انبیا در سعادت و شقاوت و ... در این تفسیر می‌پردازد. به نظر میبدی، گر چه خدا اقوال و اعمال بندگان را در روز ازل تقدیر کرد و امروز در وقت عمل آن‌ها را در آنان خلق می‌کند، اما بنده آن‌ها را کسب می‌کند. میبدی دلیل مثاب و معاقب شدن بندگان را همین کسب می‌داند. همچنین میبدی ثواب و عقاب را از احکام تکلیف و نه از احکام تقدیر می‌داند و به نظر او، بنای آن‌‌ها بر امر و نهی، و نه بر توفیق و خِذلان است؛ زیرا تقدیر اصل و عمل فرع است و ثواب و عقاب از احکام فروع و نه از احکام اصول است.

کلیدواژه‌ها


[1]. القرآن الکریم.
[2]. البغدادی، ابی‌منصور عبدالقاهر بن‌ طاهر بن محمد‌ (بی‌تا). الفرق‌ بین‌ الفرق، تحقیق: محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، بیروت‌، دارالمعرفة‌.
[3]. المیبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1382ش). کشف‌الاسرار و عُدَّة‌الابرار، معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری، به سعی و اهتمام: علی اصغر حکمت، تهران، مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
[4]. ایّوب‌علی، م. ا (1362ش). «ماتریدیّه»، مترجم: غلامرضا اعوانی، تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش: میان محمد شریف، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
[5]. بدوی، عبدالرحمن (1374). تاریخ اندیشه‌های کلامی در اسلام، مترجم: حسین صابری، مشهد‌، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
[6]. بهناﻣﻔﺮ، ﻣﺤﻤﺪ؛ ﭘﺎﮐﻤﻬﺮ، ﻧﯿﺮﻩ (1397ش). «بررسی دیدگاه میبدی پیرامون شیطان در دو نوبت شرعی و عرفانی کشف‌الاسرار براساس تحلیل صورت‌بندی گفتمانی وی در این دو نوبت»، دو فصلنامۀ پژوهشنامۀ عرفان، سال نهم، شمارۀ هجدهم، بهار و تابستان، ص28ـ1.
[7]. رزمجو، حسین (1378ش). «ابلیس در دو چهرۀ مردود و مقبول»، یادنامۀ ابوالفضل رشیدالدین میبدی، صاحب تفسیر کشف‌الاسرار و عُدَّة‌الابرار (جلد اول)، به کوشش یدالله جلالی پنداری، یزد، انتشارات یزد.
[8]. شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم (1413ه‍ ـ1992م). الملل و النحل، صَحَّحَهُ وَ عَلَّقَ عَلَیْهِ: احمد فهیمی محمد، بیروت (لبنان)، دارالکتب العلمیة.
[9]. شیراﻧﯽ، ﻣﺮﯾﻢ؛ ﻣﺤﻤّﺪی ﻓﺸﺎرﮐﯽ، ﻣﺤﺴﻦ؛ ﻣﯿﺮﺑﺎﻗﺮیﻓﺮد، ﻋﻠﯽاﺻﻐﺮ [1395ش]. «رشیدالدین میبدی؛ اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﯾﺎ اﺷﻌﺮی؟»، ﻓﺼﻠﻨﺎمۀ علمی ـ ‌پژوهشی ﮐﺎوش‌ناﻣﻪ، ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ، ﺷﻤﺎرۀ 32، ص76ـ47.
[10]. عبدالحی، ا. ک. م (1362). «مذهب اشعری»، مترجمان: نصرالله پورجوادی و عبدالحسین آذرنگ، تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش: میان محمد شریف، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
[11]. کاشانی، عزّالدّین محمود بن علی (1325ش). مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، با تصحیح و مقدمه و تعلیقات: جلال‌الدّین همایی، ﺗﻬﺮان، انتشارات کتابخانۀ سنایی.
[12]. کتاب مقدس یعنی کتب عهد عتیق و عهد جدید (88ـ1986م). ایران، انجمن کتب مقدسه.
[13]. کیلر، آﻧﺎﺑﻞ (1394ش). ﻫﺮﻣﻨﻮﺗﯿﮏ ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﻒاﻻﺳﺮار ﻣﯿﺒﺪی، ﻣﺘﺮﺟﻢ: ﺟﻮاد ﻗﺎﺳﻤﯽ، ﺗﻬﺮان، ﻣﯿﺮاث ﻣﮑﺘﻮب ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎری ﺑﻨﯿﺎد ﻣﯿﺒﺪی.
[14]. لاهیجی، شمس‌الدین محمد (1371ش). مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، انتشارات زوار.
[15]. لطفی، اکبر؛ ماحوزی، مهدی (1391ش). «تحلیل ﻣﻔﻬﻮم ﻫﺒﻮط در ﻧﻮبۀ ﺳﻮم ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺸﻒاﻻﺳﺮار و عُدَّة‌الابرار ﻣﻴﺒﺪی»، ﻓﺼﻠﻨﺎمۀ علمی‌ ـ ‌پژوهشی ﭘﮋوﻫﺶ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرسی، شمارۀ بیست و هفتم، زمستان، ص42ـ25.
[16]. محمّدی پارسا، عبدالله؛ سعیدی، حسن (1392ش). «بررسی و نقد جریان جبرگرایی عرفانی در دفاع از ابلیس»، مجلۀ ادیان و عرفان، سال چهل و ششم، شمارۀ یکم، بهار و تابستان، ص109ـ85.
[17]. مولانا، جلال‌الدین محمد بلخی ـ رومی (1375ش). مثنوی، با مقدمه، تصحیح، تعلیقات و فهرست‌ها: محمد استعلامی، تهران، انتشارات زوّار.
[18]. ولی‌الدین، میر (1362ش). «معتزله»، مترجم: غلامعلی حدادعادل، تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش: میان محمد شریف، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
[19]. یزدی مطلق (فاضل)، محمود (1379ش). «سیری در آرای کلامی میبدی در تفسیر کشف‌الاسرار»، یادنامۀ ابوالفضل رشیدالدّین میبدی، صاحب تفسیر کشف‌الاسرار و عُدَّة‌الابرار (جلد دوم)، به کوشش مهدی ملک‌ثابت، یزد، انتشارات نیکوروش.
[20]. Coward‚ Harold (2003). Sin and Salvation in the World religions: A Short Introduction‚ Oxford: Oneworld Publications.
[21]. Mohamed‚Yasien (2006). “Fate”‚ The Qur’an: an Encyclopedia‚ Edited by Oliver Leaman‚ London and New York: Routledge.