بررسی تعارض یا عدم تعارض آموزۀ خلوت در تصوف با حضور اجتماعی در شریعت اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه ادیان و عرفان تطبیقی، دانشگاه تهران

چکیده

از آیات، روایات و احکام اسلامی برمی­آید که قرآن، پیامبر و صحابه توجه بسیاری به حضور اجتماعی فرد مسلمان داشته­اند و انزوای راهبانه را امری ناپسند می­دانسته­اند و به ­همین علت عالمان و فقیهان منتقد تصوف نسبت به این جریان بدبین­اند و وجود رفتارهای انزواطلبانۀ پیروان بعضی از طرق و سلاسل، منتقدان تصوف آنان را بر آن داشته که عرفان و معنویت را در تضاد با حساسیت­های اجتماعی بدانند و غفلت عرفا از محیط زندگی خود و اجتماع را موجد بسیاری از ناهنجاری­های اجتماعی و سیاسی تلقی ­کنند و به همین علت با ترویج رفتارهای عرفانی مخالفت نمایند. این در حالی است که کلمات عرفا در این خصوص نشان می­دهد که: (1) آن­ها آموزه­هایی دارند که با عزلت مطلق در تعارض است مانند صحبت که بیش و پیش از خلوت بر آن تأکید دارند یا آموزۀ ایثار؛ (2) آنان خلوت و عزلت را مقید به مرتبۀ فرد و مدت زمانی محدود می­کنند و این تقیید با انزوای زاهدانه ناسازگار است؛ (3) در ساحت باور و انگیزه آنان جماعت را پلید و متهم نمی­دانند، بلکه به خود بدبین­اند و انگیزه­شان حفظ دیگران است و این با انزوای برآمده از سوء­ظن به جماعت تفاوت دارد، همچنین مراد آنان از خلوت رسیدن به خلوت قلبی و درونی است، نه جدا شدن از جماعت؛ (4) خلوت در نظر صوفیان در کتاب و سنت سابقه دارد و منافی شریعت نیست و در آداب آن بر نگاهداشت شریعت، به­ویژه عبادات جمعی چون نماز جماعت و نماز جمعه، تأکید شده است. علاوه بر این­ها حضور متصوفه در عرصه­های اجتماعی سیاسی نشانه نادرست بودن مدعای منتقدان تصوف در متهم کردن آن به رهبانیت است.

کلیدواژه‌ها


[1]ابن جوزی، ابوالفرج (1381). تلبیس ابلیس، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم.
[2]. ابن عربی، محیی الدین (بی­تا). فتوحات المکیه، ج2، بیروت، دار صادر.
[3]. اسفراینی، نورالدین عبدالرحمن (1383 هرمان لندت، تهران، دانشگاه مک­گیل و مرکز بین المللی گفتگوی تمدنها.
[4]. اشرف امامی، علی (1384). «زهد و رهبانیت در عرفا). کاشف الاسرار، به انضمام پاسخ به چند پرسش و رساله در روش سلوک و خلوت­نشینی، به اهتمام ن اسلامی»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی، شمارۀ 1، صص11-46.
[5]. باخرزی، ابوالمفاخر یحیی (1383). اوراد الاحباب و فصوص الآداب، ج دوم: فصوص الآداب، به کوشش ایرج افشار، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.
[6]. الترمذی، ابوعیسی محمد بن عیسی بن سورۀ (1988م). الجمع الصحیح و هو سنن الترمذی، تحقیق کمال یوسف الحوت، بیروت.
[7]. توکلی، حاج­محمد (1393). خلوت و عزلت در تصوف در قرن پنجم، ششم و هفتم، استاد راهنما: محمدعلی خالدیان، گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرگان.
[8]. جباری، مهدی و طهماسبی، فرهاد (1394). «بررسی آداب صحبت و خلوت در تصوف»، عرفان اسلامی، دورۀ 11، شمارۀ 43، صص185-206.
[9]. دولت­آبادی، فاطمه (1395). «عزلت عرفانی در روایات»، فصلنامۀ مطالعات عرفان، ادبیات و فلسفه، دورۀ دوم، شمارۀ 2/2، صص43-49.
[10]. زروانی، مجتبی (1384). «خلوت در تصوف»، مطالعات عرفانی، سال اول، صص134-147.
[11]. زرین کوب، عبدالحسین (1362). ارزش میراث صوفیه، تهران، امیر کبیر، چاپ پنجم.
[12]. سراج، ابونصر (1381). اللمع فی التصوف، تصحیح دینولد نیکلسون، ترجمۀ مهدی محبتی، تهران، انتشارات اساطیر.
[13]. سلمی، ابوعبدالرحمن (1369). مجموعه آثار، جلد یکم، رسالة فی غلطات الصوفیة، گرداوری نصرالله پورجوادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
[14]. سهروردی، شهاب الدین عمر (1384). عوارف المعارف، ترجمۀ ابومنصور عبدالمؤمن اصفهانی؛ به اهتمام قاسم انصاری، تهران، علمی و فرهنگی.
[15]. شیخ، محمود (1397). مکتب اخلاقی عرفانی نجف، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ چهارم. 
[16]. صادقی حسن­آبادی، مجید و قهرمان دوست، ناهید (1396). «تحلیلی بر حضور اجتماعی عرفا»؛ فصلنامۀ معرفت فرهنگی و اجتماعی؛ سال نهم، شمارۀ اول؛ پیاپی 33، صص 100ـ118.
[17]. فتاحی، ذکیه و پازوکی، شهرام (1393). «بررسی خلوت و تحول آن در تصوف»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی، سال دهم، شمارۀ 34، صص243ـ280.
[18]. قبدیان، عفت (1389). بررسی تطبیقی عزلت و خلوت در عرفان اسلامی و آیین بودیزم. استاد راهنما: فرزاد عباسی، استاد مشاور: پروین دخت‌مشهور؛ نیشابور: دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور.
[19]. قشیری، ابوالقاسم (1374). رسالۀ قشیریه، ترجمه حسن بن احمد عثمانی، به کوشش بدیع­الزمان فروزانفر، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم.
[20]. کاشانی، عزالدین محمود (1386). مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. تصحیح سید جلال‌ الدین همایی. اصفهان: نشر هما.
[21]. کوچکیان، طاهره و پیامنی، بهناز (1396). «بازکاوی چله­نشینی در ساختار عرفان اسلامی ایرانی»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی، سال سیزدهم، شماره 47، صص245ـ283.
[22]. محمد بن منور (1381). اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، انتشارات آگه، چاپ پنجم.
[23]. مسلم، الامام ابی الحسین مسلم بن الحجاج القشیری النیشابوری (1992م). صحیح مسلم، بیروت، دار احیاء الکتب العربیة.
[24]. مصفا، اکرم (1383). «چلّه نشینی و آداب آن»؛ مجلۀ فردوسی، شمارۀ 22 و 23، صص59 تا 61.
[25]. نجم رازی، عبدالله بن محمد (1380). مرصاد العباد من مبدأ الی المعاد، تصحیح محمدامین ریاحی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نهم.
[26]. نجم کبری، احمد بن عمر (1388)، نسیم جمال و دیباچه جلال، تصیح فریتس مایر، ترجمۀ قاسم انصاری، تهران، انتشارات طهوری.
[27]. نسفی، عزیزالدین  (1340). الانسان الکامل، تهران، چاپخانه حیدری.
[28]. هجویری، علی بن عثمان (1384). کشف المحجوب، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران، انتشارات سروش، چاپ دوم.