نقش نهاد قدرت در پیشبرد گفتمان‌ «کثرت‌گرایی دینی» در تصوف ایرانی (با تأکید بر عصر مغول)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه ادیان و عرفان، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، تاکستان، ایران؛

چکیده

تأثیر ارادۀ نهاد قدرت بر شدت و ضعف گفتمان کثرت­گرایی دینی در اندیشه­های صوفیه مسأله­ای است که این مقاله می­کوشد میزان و چگونگی آن را در سیر تاریخی تصوف ایرانی تا پایان قرن هفتم (با تاکید بر عصر مغول) نشان دهد. بررسی­ها نشان داد که ثبات و سلطۀ گفتمان انحصارگرایی دینی در مناسبات فرهنگی جامعۀ ایرانی تا قرن هفتم، برآیند پیوند متشرعه با نهادهای قدرت بوده و خلع ید متشرعه از قدرت سیاسی موجب به‌حاشیه‌رفتن گفتمان فقه و رشد جریان تصوف، و در نتیجه اعتلای گفتمان کثرت­گرایی دینی در آراء صوفیان شده است. نمونۀ­ تاریخی صحت این مدعا حکومت (غیر دینی و سپس دینی) مغولان در ایران است که تا زمانی که مسلمان نگشته و متشرعان را در مناسبات قدرت سهیم ­نکرده بودند، کثرت­گرایی دینی در متون صوفیه گفتمان غالب بوده است؛ اما با مسلمان‌شدن مغولان پیوند مجدد متشرعه با قدرت مانع بسط گفتمان کثرت­گرایی دینی در آثار صوفیه می­شود.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1.  

    1. ابن­عربی، محی­الدین،‏ فصوص­الحکم‏، ‏چ1، قاهره‏، دار إحیاء الکتب العربیه، 1946­م.
    2. -------------- ، ترجمان­الاشواق،‏ به تصحیح رینولد آلین نیکلسون،‏ تهران، روزنه‏، 1378­.
    3. ابو روح، لطف­الله،‏ حالات و سخنان ابوسعید ابو الخیر­، چ1، سن ­پطرز بورگ، بوراغانسکی، 1899­م­‏.
    4. ابوسعید ابوالخیر، رباعیّات ابوسعید ابوالخیر، به اهتمام جهانگیر منصور، چ3، تهران، ناهید، 1391.
    5. احمدوند، ولی­محمد، «بررسی رابطه تسامح و قدرت سیاسی در اندیشه صوفیان عصر ایلخانان»، رهیافت­های سیاسی و بین­المللی، سال یازدهم، شماره چهارم، صص 226­ـ­201، 1399­.
    6. اشپولر، بر­تولد، تاریخ مغول در ایرا­ن، ترجمه محمود میرآفتاب، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1351­.
    7. اعوانی، شهین، «مخالفت شیخ شبستری با حکیمان، فیلسوفان و متکلمان»، اندیشه دینی، فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، ش 25، صص 117-142، 1386.
    8. اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول و اوایل ایام تیمور­ی، چ9، تهران، نامک، 1388.
    9. الیاده، میرچا، دین­پژوهی، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی،ج1، چ2، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1375.
    10. 10. براون، ادوارد، تاریخ ادبی ایران، ترجمه و حواشی علی­اصغر حکمت، ج3، تهران، چاپخانه دانشگاه، 1339.
    11. بویل، جی، تاریخ ایران، از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، ترجمه حسن انوشه، چ3، تهران، امیر کبیر، 1379.
    12. بیانی، شیرین، مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، تهران، سمت، ۱۳۸۶.
    13. پازوکی، شهرام، سرواژه «تصوف»، دانشنامه جهان اسلام، ج7، تهران، دایرة­المعارف اسلامی، 1397.
    14. پترسون، مایکل‌ و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ترجمه احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، چ3، تهران، طرح نو، 1379.
    15. پرگاری، صالح و سید مرتضی حسینی، «تصوف و پیامدهای اجتماعی آن در دوره سلجوقیان»، تاریخ در آئینه پژوهش، سال هفتم، شماره سوم، صص 29­ـ­48، 1389­.
    16. ترابی­فارسانی، سهیلا و علی بهادری، «خط مشی مذهبی مغولان و ایلخانان در ایران»، مسکویه، سال­6، ش 18، صص105-125، 1390.
    17. جامی، عبدالرحمن، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ‏به تصحیح سید جلال­الدین آشتیانی،‏ تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی،1370.
    18. جوینی، علاءالدین عطاملک، تاریخ جهانگشا، به تصحیح محمد قزوینی، تهران: آگاه، 1391.
    19. حاجی­خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف­الظنون عن أسامی الکتب والفنون، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1999م.
    20. حسینی، سیدباقر و قربان علمی، «کرامیه و تصوف»، فصلنامه ادیان و عرفان، دوره 44، ش1، صص21-38، 1390.
    21. حلاج‏، حسین بن منصور، دیوان الحلاج، به تصحیح محمدباسل عیون­السود، چ2، بیروت: دار الکتب العلمیه، 2002­م.
    22. حلبی، علی­اصغر، مبانی عرفان و احوال عارفان، چ2، تهران، اساطیر، 1377.
    23. خواندمیر، غیاث­الدین، تاریخ حبیب­السیر، به اهتمام محمود دبیرسیاقی، ج3، چ­4، تهران، خیام، 1380.
    24. دریفوس، هیوبرت و پل رابینو، میشل فوکو، مترجم حسین بشیریه، تهران، نشر نی، ۱۳۷۹­.
    25. راوندی­، محمدبن­علی، راحة الصدور و آیة السرور، به تصحیح محمد اقبال، چ1، تهران، اساطیر، 1386.
    26. زرین­کوب، عبدالحسین، پله پله تا ملاقات خدا، چ­5، تهران، انتشارات علمی،1372­.
    27. ---------------، «تصوف و عرفان در اسلام»، مجموعه مقالات اسلام؛ پژوهشی تاریخی و فرهنگی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1383.
    28. زمانی، کریم، شرح جامع مثنوی معنوی، ج3، چ­30، تهران، اطلاعات، 1398.
    29. ساندرز، ج .­ج، تاریخ فتوحات مغول، ترجمه ابوالقاسم حالت، چ2، تهران، امیرکبیر، 1363.
    30. شبستری، شیخ محمود، گلشن راز، ‏به تصحیح محمد حماصیان‏،کرمان، خدمات فرهنگی، 1382­.
    31. ---------، مجموعۀ آثارشیخ محمود شبستری، به اهتمام صمد موحد، تهران، طهوری، 1371.
    32. شفیعی­کدکنی، محمدرضا، نوشته بر دریا­: از میراث ابوسعید ابوالخیر، چ3، تهران، سخن، ۱۳۸۸.
    33. شیرانی، محمد و ناصر جدیدی و فیض­الله بوشاسب­گوشه، «بررسی تاریخی نقش اجتماعی سیاسی ابوسعید ابوالخیر در خراسان عصر غزنوی و سلجوقی»، فصلنامه تاریخ اسلام، سال 18، شماره72. صص­318-­291، 1396.
    34. صفا، ذبیح­الله، تاریخ ادبیات در ایران­، ج­­2، چ­10، تهران، فردوس، 1369­­.
    35. طوسی، تاج الدین احمد، قصه یوسف ‏به تصحیح محمد روشن،‏ تهران، علمی و فرهنگی، 1382.
    36. عبادی، مهدی، «تأملی در تسامح مذهبی مغولان در ایران­»، فصلنامه تاریخ و تمدن اسلامی، سال 4، شمارۀ 8، صص 65-80، 1387.
    37. عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکره­الاولیاء، به تصحیح نیکلسون، ج­1­و2، لیدن، مطبعه لیدن، 1905م.
    38. ‏-----------------، ‏ الهی­نامه، چ1، تهران، کتابفروشی اسلامیه‏، ‏1355ق.
    39. عین‌القضات همدانی، نامه­ها، به اهتمام علینقی ­منزوی و عفیف عسیران، ج1و2و3، تهران، اساطیر، 1377.
    40. -------------- ، تمهیدات، به ­تصحیح­ و تحشیه­ و تعلیق ­عفیف­ عسیران، چ4، تهران، منوچهری،1373.
    41. غنی، قاسم، تاریخ تصوف در اسلام، ج2، چ2، تهران، زوار، 1375.
    42. فتوحی، محمود، «تعامل مولانا جلال­الدین بلخی با نهادهای سیاسی قدرت در قونیه»، فصلنامه زبان و ادبیات فارسی، سال ٢١­، شمارة ٧٤، صص51-68، ١٣٩٢.
    43. فروغی ابری، اصغر و مونا فاطمی­نژاد، «نگاهی به نقش سیده شغب در تحولات سیاسی اجتماعی عصر خلافت عباسی»، فصلنامه پارسه، سال 16، شماره 27، صص­133-­152، 1395.
    44. فیرحی، داود و مهدی فدائی­ مهربانی، «پیوند عرفان و سیاست از منظر عزیزالدین نسفی»، پژوهش علوم سیاسی، شماره 4، صص­47-74، 1386.
    45. قربان­نژاد، پریسا، «نفوذ و گسترش مکتب ابن­عربی در میان صوفیان آذربایجان عهد مغول» فصلنامه عرفان اسلامی، سال 4، شماره 14، صص 75-102، 1386.
    46. قشیری، ابوالقاسم، رساله قشیریه، ترجمه ابوعلی عثمانی‏، به تصحیح بدیع­الزمان فروزانفر، تهران، علمی و فرهنگی، 1374.
    47. کربلایی، حافظ حسین، روضات­الجنان و جنات­الجنان، ج دوم، با مقدمه و تصحیح جعفر سلطان القرائی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب،­ 1349.
    48. 48. کویین، فیلیپ­، «کثرت­گرایی دینی» در مجموعه درباره دین،­ ترجمه لیلا هوشنگی، تهران، هرمس، 1383.
    49. گروسه، رنه، امپراطوری صحرانوردا­ن، ترجمة عبدالحسین میکده، تهران، ترجمه و نشر کتاب، 1353.
    50. گوهری عباس و امین­رضا نوشین، «شیخ محمود شبستری و مسئله کثرت ادیان»، پژوهشنامه ادیان­، سال 3، شمارۀ 6، صص 135-151، ­1388.
    51. لاهیجی، محمد، مفاتیح الإعجاز فی شرح گلشن راز، به تصحیح میرزا محمد ملک­الکتاب،‏ بمبئی، بی­نا، 1312­.
    52. لمبتن، آن‌­کاترین ‌سوینفورد، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، چ2، تهران،نی، 1382.
    53. 53. لویزن، لئونارد، شیخ محمود شبستری فراسوی ایمان و کفر­، ترجمه مجدالدین کیوانی، تهران، مرکز، 1379­.
    54. مایر، فریتس، ابوسعید ابوالخیر از حقیقت تا افسانه، ترجمه مهرآفاق بایبوردی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1378.
    55. ماسینیون، لویی، مصائب حلاج، ترجمه سید ضیاءالدین دهشیری، تهران، جامی، ۱۳۸۳.
    56. محمد بن منور، اسرارالتوحید، با مقدمه محمدرضا شفیعی کدکنی، چ1، تهران، آگاه، 1366.
    57. مرتضوی، منوچهر، مسایل عصر ایلخانان، چ­1، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1385.
    58. مصاحب، غلامحسین، دائره­المعارف فارسی، چ2، تهران، امیرکبیر، 1381.
    59. ملویل، چارلز، «سال فیل؛ رقابت مملوکان و مغولان در حجاز، در زمان حکومت ابوسعید»، ترجمه کورش صالحی و لیلا عزیزیان، خردنامه، شماره 14، صص 129-148، 1394.
    60. مولوی بلخی، جلال­الدین محمد، مثنوی معنوی، به­تصحیح نیکلسون، تهران، ناهید، 1375.
    61. ----------------، فیه ما فیه، به تصحیح بدیع­الزمان فروزانفر، تهران، نگاه، 1386.
    62. 62. مینوی،‌ مجتبی، ­آزادی و آزاد فکری (هفت مقاله)، به اهتمام ماه­منیر مینوی، چ4،تهران، توس، 1358.
    63. نسفی، عزیزالدین، بیان التنزیل، به تصحیح سید علی­اصغر میر باقری­فرد­، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1379.
    64. ------------، الإنسان الکامل، به تصحیح ماریژان موله و مقدمه دهشیری، تهران، طهوری، 1386.
    65. وزین. م، «مروری بر آثار عین القضات همدانی»، نامه فرهنگستان، شماره 5، صص 104- 127، 1375.
    66. هدایت، رضاقلی­خان، ریاض­العارفین، به کوشش مهرعلی گرکانی، تهران، کتابفروشی محمودی،­ 1344.
    67. همایی، جلال­الدین، تصوف در اسلام­؛ نگاهی به عرفان شیخ ابوسعید ابوالخیر، تهران، هما، 1362.
    68. --------------، غزالی­نامه، چ­3­، تهران، موسسه نشر هما، 1368.
    69. هیک، جان، فلسفه دین، ترجمه بهزاد سالکی، چ1، تهران، الهدی، 1376.
    70. --------، مباحث پلورالیسم دینی، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران، نشر علم، 1386.
    71. یاحقی، محمدجعفر و علی­رضا محمودی، «مولوی و مغولان»، مولوی­پژوهی، سال­5، ش­1، صص
      1-22، 1390.
    72. Trimingham, J. Spencer, The Sufi orders in Islam, London, Oxford University Press, 1971.
    73. ­Roux, Jean-Paul, La tolérance religieuse dans les Empires turco-mongols, In: Revue de l'histoire des religions, pp. 131-168, 1986.

     

     

مجله ادیان و عرفان
دوره 55، شماره 1
شهریور 1401
صفحه 185-163

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار