تجلّی در کتاب العروة سمنانی و ارتباط آن با آرای ابن عربی و عقاید اشعری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه سلمان فارسی، کازرون، ایران.

2 دانشجوی دکترا، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه سلمان فارسی، کازرون، ایران.

چکیده

یکی از مباحث مطرح در جهان‌بینی عرفانی، بحث تجلی و ظهور حق تعالی در جهان است. شیخ علاءالدوله سمنانی، یکی از عرفای برجسته قرن هشتم هجری است که ایدۀ تجلی در مهم‌ترین کتابش، العروه، جایگاه ویژه‌ای دارد. در این جستار به ‌شیوۀ توصیفی-تحلیلی و با بیان انواع تجلی و اصطلاحات و تمثیل‌های خاص آن نزد ابن‌عربی کوشیده‌ایم تا به استناد شواهدی از العروه نشان دهیم که سمنانی انواع تجلی و اصطلاحات مربوط به آن را از ابن‌عربی ‌وام گرفته‌است. این پژوهش، معلوم می‌دارد که منبع اصلی سخنان علاءالدوله در باب تجلی، افکار ابن‌عربی است و از این‌رو باید دیدگاه رایج را دربارۀ رابطۀ علاءالدوله با ابن‌عربی تصحیح کرد. شیخ سمنانی با وجود مخالفت مشهورش با ابن‌عربی در مسأله وحدت وجود، در اندیشۀ تجلی به‌ راه او رفته‌است. در عین حال، ایدۀ تجلی در کتاب العروه، متأثر از عقاید اشعری و در ارتباط وثیق با آموزه‌های مربوط به علم و ارادۀ الهی تشریح شده‌است؛ نکته‌ای که توجه به آن، برخی از ادعاها دربارۀ شیعه بودن سمنانی را به چالش می‌کشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
ابن‌عربی، محیی الدین (1370). فصوص الحکم. تصحیح و تعلیق ابوالعلاء عفیفی. تهران: الزهراء.
ــــــــــ (1997). رسائل. بیروت: دار صادر.
ــــــــــ (1366). فصوص الحکم. تصحیح ابوالعلاء عفیفی. تهران: الزهراء.
ــــــــــ (بی‌تا). فصوص‌ الحکم. تصحیح ابوالعلاء عفیفی. بیروت: دارالکتاب العربی.
ــــــــــ (1385). فصوص الحکم. ترجمه و توضیح محمدعلی موحد و صمد موحد. تهران: کارنامه.
ــــــــــ (بی‌تا). الفتوحات المکیه. بیروت: دارصادر.
اشعری، ابوالحسن (1369). مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین. تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید. قاهره: مکتبه النهضه المصریه.
ــــــــــ (1397). الابانه عن اصول الدیانه. تحقیق و تعلیق دکتر فوقه حسین محمود. قاهره: دارالانصار.
ــــــــــ (1952). اللمع فی الرد علی اهل الزیغ و البدع. تحقیق یوسف مکارنی الیسوعی. بیروت: مکتبة الکاتولیکیه.
ابن‌منظور، محمدبن مکرم (1414). لسان العرب. بیروت: دار صادر.
ایجی، عضدالدین عبدالرحمن (1412). المواقف. شرح السید الشریف الجرجانی. حاشیه السیالکوتی: منشورات الشریف الرضی.
باقلانی، ابوبکر محمدبن طیب (1947م). التمهید. تحقیق و مقدمه محمود محمد خضیری. قاهره: دارالفکر عربی.
بغدادی، عبدالقاهر(1346ق). اصول الدین. استانبول.
پارسا، محمد بن محمد (1366). شرح فصوص الحکم. تصحیح جلیل مسگرنژاد. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
تفتازانی، سعدالدین مسعود بن عمر (1407). شرح العقائد النسفیه. قاهره: مکتبۀ الکلیات الأزهریه.
جامی، عبدالرحمن (1370). نقدالنصوص. تصحیح و تعلیقات ویلیام چیتیک. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ــــــــــ (1336). نفحات‌الأنس من حضرات‌القدس. مهدی توحیدی پور. تهران: کتابفروشی سعدی.
جوادی، قاسم و عادلی، سیدمرتضی (1396). علاءالدوله سمنانی به مثابه سنّی دوازده امامی. دو فصلنامه علمی-ترویجی سخن تاریخ، 11 (25)، 103-120.
جوینی، امام الحرمین عبدالملک بن عبدالله (1969م). الشامل فی اصول الدین. با تحقیق و مقدمه علی سامی نشار. اسکندریه: منشأالمعارف.
جهانگیری، محسن (1375). ابن‌عربی چهره‌ برجستۀ عرفان اسلامی. تهران: انتشارات مولی.
حسن‌زاده آملی، حسن (1378). ممّدالهمم در شرح فصوص‌الحکم. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حلی، یوسف (علامه) (1376). باب حادی عشر. شرح مقداد بن عبدالله سیوری و ابوالفتح بن مخدوم الحسینی. تحقیق مهدی محقق. مشهد: آستان قدس رضوی.
خادم الفقرا، علیرضا و بومون، احمد (1392). تمایلات شیعی علاءالدوله سمنانی. هشتمین همایش بین المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی. 159-186.
خوارزمی، حسین بن حسن کمال (1393). شرح فصوص الحکم. تهران: انتشارات مولی.
دشتی، سید محمد (1384). مقایسه نظرات ابن‌عربی و مولوی در باب جبر و اختیار. کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شماره 95. 80-85.
رحیمیان، سعید (1376). تجلی و ظهور در عرفان نظری. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ علمیۀ قم.
زوزنی، حسین بن احمد (1374). المصادر. تصحیح تقی بینش. مشهد: کتابفروشی باستان.
سمرقندی، دولتشاه (1337). تذکره الشعرا دولتشاه سمرقندی. به تحقیق و تصحیح محمد عباسی. تهران: دانشگاه تهران.
سمنانی، علاءالدوله (1362). العروه لاهل الخلوه و الجلوه. به اهتمام نجیب مایل هروی. تهران: مولی.
ــــــــــ (1366). چهل مجلس یا رساله اقبالیه. تألیف اقبال‌شاه سجستانی. تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: ادیب.
ــــــــــ (1369). مصنفات فارسی. به اهتمام نجیب مایل هروی. تهران: علمی و فرهنگی.
سهروردی، عمربن محمد (1403ق). عوارف‌المعارف. جلد 1. بیروت: دارالکتاب العربی.
شوشتری، قاضی نورالله (1377). مجالس المؤمنین. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
شهرستانی، محمدبن عبدالکریم (1421). الملل و النحل. بیروت: دارالمعرفه.
طریحی، فخرالدین بن محمد (1362). مجمع البحرین. تهران: چاپ احمد حسینی.
عفیفی، ابوالعلاء (1380). شرحی بر فصوص‌الحکم. ترجمۀ نصرالله حکمت. تهران: الهام.
فاخوری، حنا و الجر، خلیل (1358). تاریخ فلسفه در جهان اسلام. جلد 1. ترجمۀ عبدالمحمد آیتی. تهران: کتاب زمان.
فاضل تونی، محمدحسین (1386). تعلیقه بر فصوص الحکم. تهران: مولی.
قدرت اللهی، احسان و درویشی، مرضیه (1395). گرایش‌های شیعی در تصوف علاءالدوله سمنانی. نشریه شیعه‌شناسی، 14 (55). 159-186.
قلیچی، محمد (1394). بررسی دیدگاه‌های اختلافی علاءالدوله سمنانی با ابن‌عربی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. به‌راهنمایی عبدالرضا مظاهری. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکدل ادبیات و علوم انسانی.
قونوی، صدرالدین (1362). رساله النصوص. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
قیصری، محمد بن داوود (1375). شرح فصوص الحکم. تصحیح آشتیانی. تهران: علمی و فرهنگی.
قیصری، محمد بن داوود (1370). شرح فصوص الحکم. قم: بیدار.
کاکایی، قاسم (1381). بررسی اختلاف علاءالدوله سمنانی و ابن‌عربی در موضوع وحدت وجود. فرهنگ قومس. 6 (20). 204-233.
ــــــــــ (1383). شیخ علاءالدوله سمنانی و نظریۀ وحدت وجود. فصلنامه اندیشۀ دینی دانشگاه شیراز. 1 (10). 97-122.
کربلایی، مرتضی (1399). شیخ علاءالدوله سمنانی و نقد نظریۀ وحدت وجود ابن‌عربی. فصلنامه علمی پژوهشی فلسفه و الهیات. 25 (3). 127-148. doi: jpt.2020.55875.1670/10.22081
کلاباذی، ابوبکر محمدبن ابراهیم (1407). التعرف لمذهب اهل التصوف. جلد 1. دمشق: دار الکتب العلمیة.
مستملی، محمد (1363). شرح التعرّف لمذهب التصوف. تهران: چاپ محمدروشن.
نصرالهی، میثم (1391). بررسی آراء و اندیشه‌های عرفانی شیخ علاءالدوله سمنانی. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
ــــــــــ وحدت و همبستگی اسلامی در اندیشه و تعالیم شیخ علاءالدوله سمنانی. فروغ وحدت. 6 (24). 6-12.
هجویری، علی بن عثمان (1383). کشف المحجوب. به کوشش محمود عابدی. تهران: سروش.
همدانی، قاضی عبدالجبار (1965م). شرح اصول الخمسه. حقه و قدم له عبدالکریم عثمان. قاهره: مکتبه وهبه.