تأملی بر «صراط مستقیم» از منظر ابن‏عربی و برخی از شارحان نظریه‏های عرفانی او

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه

چکیده

صراط مستقیم یکی از موضوعات چالش‎برانگیزی است که پیوسته در حوزه‌های مختلف، مورد توجه محققان، صاحب‌نظران و مفسران بوده است. در این میان، محیی‌الدین عربی و عارفان پس از او عنایت ویژه‌ای به این موضوع، نشان داده‎اند. هدف این مقاله، تحلیل دیدگاه‌ عرفانی ابن‏عربی و برخی از شارحان نظریه‏های عرفانی او دربارة صراط مستقیم است که با توجه به رویکرد عرفانی به آیۀ 56 سورۀ هود مطرح شده است. این تحقیق به صورت توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است. محورهای مورد بحث در آن، انقطاع عذاب از جهنمیان بدون خروج از جهنم و نیز تقسیم صراط مستقیم به سلوکی و وجودی، و تفاوت قایل شدن میان "الصراط المستقیم" (صراط الله) و "صراط مستقیم" (صراط‌های رب‌ها) است. یافته‌های این جستار، گویای این است که براساس نظر عارفان صراط‌ مستقیم وجودی که در قوس نزولی خلقت قرار دارد، بدون هیچ‌گونه تمایز و تفاوتی مربوط به همۀ موجودات است، در حالی‏که "صراط‌ مستقیم سلوکی" به قوس صعودی خلقت مربوط می‌شود و تنها به انسان‌ها اختصاص دارد. درواقع، نه‏تنها وجه تمایز انسان‌ها از سایر موجودات است، بلکه تعیین کنندۀ مقام و مرتبۀ هر انسانی در راه رسیدن به کمال انسانی است. همچنین، به‏دلیل سابق بودن رحمت خدا بر غضب او سرانجام، عذاب از اهل نار برداشته خواهد شد، و با وجود بودن در جهنم، از آلام و عذاب آن، رهایی می‌یابند.

کلیدواژه‌ها


[1] آشتیانی، جلال‎الدین (1370). شرح مقدمۀ قیصری بر فصوص‌الحکم. ترجمۀ: سید حسین نصر، مقدمه هانری کربن، تهران، امیرکبیر.
[2] ابن‏عربی، محیی‌الدین (1946). فصوص‌الحکم. قاهره، دار احیاء کتب العربیه.
[3] ---------- (1425). الشجره النعمانیه.شرح: صدرالدین القونوى، بیروت،‏ دارالکتب العلمیه‏.
[4] ---------- (1370). فصوص‌الحکم. چاپ دوم، تهران، انتشارات الزهرا.
[5] ---------- (1367). مجموعه رسائل ابن عربى(مجلدان). بیروت، دار احیاء التراث العربى‏.
 [6] ---------- (1336). التدبیرات الالهیه فى اصلاح المملکه الانسانیه. لیدن، مطبعه بریل.
[7] ---------- (؟). فتوحات‌المکیه (4جلدی). بیروت، دار صادر.
[8] بالی زاده، مصطفی‏بن سلیمان (1422). شرح فصوص‏الحکم. بیروت، دار الکتب العلمیه.
[9] پارسا، خواجه محمد (1366). شرح فصوص‌الحکم. تصحیح: جلیل مسگرنژاد، تهران، مرکز نشر دانشگاهی تهران.
[10] پورحسن، قاسم، (1384)، «تفسیر عرفانی»، نشریۀ قرآن و حدیث پیام جاویدان، شمارۀ 9، زمستان، صص25-46.
[11] جامی، عبدالرحمن (1381). نقدالنصوص فی شرح الفصوص. مقدمه و تصحیح: ویلیام چیتیک، چاپ ششم، تهران، مؤسسۀ پژوهشی.
[12] جودی نعمتی، اکرم (1388). شیخ شورآفرین. زیرنظر: علیرضا مختارپور قهرودی، تهران، همشهری.
[13] جهانگیری، محسن (1390). محیی‌الدین ابن‌عربی. چاپ ششم، تهران، مؤسسۀ انتشارات دانشگاه تهران.
[14] جیلانی، عبدالکریم‏بن‏ محمد (؟). الانسان الکامل فی معرفه الاواخر والاوائل. تصحیح: ابن عویضه، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[15] حر عاملی، محمدبن حسن (1409). وسائل الشیعه. قم، مؤسسه آل‏البیت علیهم‏السلام.
[16] حقی بروسوی، اسماعیل (؟).  تفسیر روح البیان. بیروت، احیاء التراث العربی.
[17] حویزی، عبدعلی‏بن جمعه (1412). تفسیر نورالثقلین. تصحیح: سیدهاشم رسولی محلاتی، چاپ چهارم، قم، موسسه اسماعیلیان.
[18] خمینی، روح‏اله (1381). آداب نماز. چاپ هفتم، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی،.
[19] ---------- (1385). تفسیر سورۀ حمد. تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ سیزدهم.
[20] خوارزمی، تاج‏الدین حسین‏بن حسن (1368). شرح فصوص‌الحکم. چاپ دوم، تهران، انتشارات مولی.
[21] سیدابن طاووس، رضی‏الدین علی‏بن طاووس (1413).  الیقین.  تحقیق: انصاری، قم، مؤسسۀ دار الکتاب.
[22] عفیفی، ابوالعلاء (1380)، شرحی بر فصوص‌الحکم.  ترجمه: نصرالله حکمت، تهران، الهام.
[23] فیض کاشانی، مولی محمدمحسن (1418). تفسیر الاصفی. قم، مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی.
[24] قندوزی، سلیمان‏بن ابراهیم (1416). ینابیع الموده لذوی القربى. تحقیق: سیدعلی‏جمال أشرف الحسینی، دار الأسوه للطباعه والنشر.
[25] قیصری رومی، داوود (1375). شرح فصوص‌الحکم. به کوشش: سید جلال‎الدین آشتیانی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
[26] کاشانی، عبدالرزاق (1370). شرح فصوص‌الحکم. چاپ چهارم، قم، انتشارات بیدار.
[27] مالمیر، محمدابراهیم، (1384)، «تأویل استنباطی و مستنبطات تأویلی در عرفان و تصوف»، مجلة علمی پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دوره 56، شماره 176، صص 141-160.
[28] مجلسی، محمدباقر (1403). بحار الأنوار. تحقیق: علی‏اکبر غفاری، چاپ دوم، بیروت، مؤسسۀ الوفاء.
 [29] نصر، حسین، (1392)، «امام خمینی و عرفان نظری»، ترجمه: انشاءالله رحمتی،
مجله حکمت و معرفت، زمستان.                       http://kualalumpur.icro.ir /index.aspx?siteid=262&pageid=31313 (1392/11/16)
[30] نصر، حسین (1388). سه حکیم مسلمان. مترجم: احمد آرام، چاپ نهم، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.­