حاکمیت سیاسی در مکتب اعتزال با تأکید بر اندیشۀ قاضی عبدالجبار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری کلام امامیه دانشگاه قرآن و حدیث. پژوهشگر

2 دکتری شیعه‏ شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب.

چکیده

در این مقاله، بازیابی مؤلفه‏های اساسی حاکمیت سیاسی از نگاه مکتب اعتزال با محوریت دیدگاه قاضی عبدالجبار بررسی می‏شود. براین‏اساس سعی شده با رویکرد توصیفی ‑ تحلیلی از داده‏های مطالعاتی به روش کتابخانه‏ای، ریشه‏های اندیشۀ حاکمیت سیاسی از نگاه مکتب اعتزال با وجود تفاوت و قرائت‏های شکل‌گرفته در این مکتب از حکومت و جایگاه حاکم را ارائه دهد. افزون بر این، به‏مسئلۀ ویژگی‏های لازم در حاکم و مبانی آن و همچنین موضوع عصمت در اندیشۀ اعتزال پرداخته است. طرح تفکیک امامت فراتر و فروتر و گرایش معتزلۀ بغداد به لزوم امامت فراتر، یکی از جهش‏های تفکر در اندیشۀ اعتزال در میان اهل سنت به‏شمار می‏آید. در انگاره اعتزال راه دست‏یابی به امام از شیوۀ انتخاب، الگو می‏پذیرد و از آن‏رو که احتمال خطا در رفتار حاکم جامعه مطرح است، شرایطی برای چگونگی امربه‏معروف و نهی‏ازمنکر به‏تناسب مراتب آن، در منظومۀ فکری معتزلیان تبیین شده است. نتایج بازشناسی انگاره‏های معتزلیان در تبیین مؤلفه‏ها و ویژگی‏های حاکمیت در تحلیل نقادانۀ میزان پایبندی این جریان به شعار عقلانیت در سنجش مسائل حوزۀ امامت نقش‏نمایی می‏کند. اهمیت این امر با توجه به اندیشۀ غالب این تفکر در قرن‏های نخست تاریخ اندیشۀ اسلامی و نوع واکنش‏ها به روش و رویکرد اعتزال آشکار می‏باشد.
  

کلیدواژه‌ها


[1].     ابن‏ أبى‏الحدید، فخرالدین ابوحامد عبدالحمید (1383). شرح نهج‏البلاغة. قم، مکتبة آیةالله المرعشی.
[2].     ابن خلکان، احمدبن شهاب‏الدین محمد (؟). وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان. تحقیق إحسان عباس. لبنان، دارالثقافة.
[3].     ابن‏عبدربه، احمد‏بن محمد (؟). العقد‏الفرید. محقق قمیحه مفید محمد. لبنان، دارالکتب العلمیه.
[4].     ابن‏مرتضى، احمدبن یحیی (؟). طبقات‏المعتزلة. لبنان، دارالمکتبة الحیاة.
[5].     اشعری، ابوالحسن (1929). مقالات الاسلامیین. تحقیق ه.ریتر. استانبول، مطبعه الدوله.
[6].     ایمانی، علیرضا (1389). فرقه‏های اسلامی و مسئلۀ امامت. قم، دانشگاه ادیان و مذاهب.
[7].     ایجى، میرسید شریف (1325). شرح‏المواقف. قم، افست.
[8].     بهروزلک غلامرضا (1382). «چیستی کلام سیاسی». قبسات، تهران، ش 28، ص 79-104.
[9].     بیاضى، علی‏بن محمد‏بن یونس (1384). الصراط المستقیم الى مستحقی التقدیم. تهران، المکتبة المرتضویة.
[10]. تفتازانى، سعدالدین (1409). شرح‏المقاصد. قم، افست.
[11]. تفتازانی، سعدالدین (1407). شرح العقائدالنسفیة. قاهره، مکتبة الکلیات الازهریة.
[12]. جعفریان، رسول (1372). مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه. تهران، سازمان تبلیغات با مرکز چاپ و نشر.
[13]. حلبی، على‏اصغر (1376). تاریخ علم کلام در ایران و جهان. تهران، انتشارات اساطیر.
[14]. خیاط معتزلی، ابی‏الحسین (1413).  الانتصار. بیروت، دارالعربیه للکتب.
[15]. دارمى، ابوسعید (1416). الرد علی‏الجهمیة. کویت، دار ابن‏الاثیر.
[16]. شاکر محمدتقی و قیوم زاده محمود (1391). «علم امام به قرآن و چگونگی آن». آموزه‏های قرآنی، مشهد مقدس. ش16، ص151-168.
[17]. شریف مرتضی، ابوالقاسم علی‏بن حسین (1405). رسائل‏الشریف المرتضی. دارالقرآن الکریم.
[18]. شهرستانى، محمدبن عبدالکریم (1364). الملل و النحل. قم، الشریف الرضی.
[19]. شهیدی سعیده‏سادات (1383). «عوامل پیدایش فرقۀ کلامی معتزله». حکمت سینوی، تهران، ش 26 و 27، ص138-159.
[20]. شیخ طوسی، محمدبن حسن (1430). الاقتصاد فیما یجب علی العباد. قم، نگارش.
[21]. شیخ مفید، محمدبن ‏محمد‏بن نعمان (1372). اوائل‏المقالات. تهران، موسسه مطالعات اسلامی.
[22]. شیخ مفید، محمد‏بن‏ محمد‏بن نعمان (1413). الفصول المختارة. قم، الموتمر العالمی للشیخ المفید.
[23]. صابری، حسین (1391). تاریخ فرق اسلامی. تهران، سمت.
[24]. عطایی محمدرضا (1413). «عوامل سیاسی سقوط معتزله ». کنگره شیخ مفید، قم. ش 38 ص 19-26.
[25]. علامه حلی، حسن‏بن یوسف‏بن مطهر (1427). کشف‏المراد. قم، موسسه نشر اسلامی.
[26]. فضایی یوسف (1353-1355). «تحقیق در فلسفۀ کلامی معتزله». گوهر، تهران. ش20 ، ص 749-753؛ ش 22و23، ص 1099-1102؛ ش26، ص 154-157؛ ش27، ص 240-242؛ ش 34، ص 870-872؛ ش35و36، ص 981-992؛ ش 39، ص 262-264.
[27]. قاضی عبدالجبار، احمدبن ‏الخلیل‏بن‏ عبدالله (1422). شرح الاصول‏الخمسة. بیروت، دار احیاء التراث‏العربی.
[28]. قاضی عبدالجبار، احمدبن ‏الخلیل‏بن‏ عبدالله (1965-1962). المغنی فی ابواب التوحید و العدل. قاهره، الدار المصریة.
[29]. گلبرگ، إتان (1371). کتابخانه ابن‏طاووس. تحقیق و ترجمة سیدعلی قرائی و رسول جعفریان. قم، کتابخانۀ عمومی آیةالله‏العظمى مرعشی نجفی. 
[30]. ملطى، ابن‏عبد‏الرحمن (1413). التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع. قاهره، مکتبة مدبولی.
[31]. ناشی اکبر، عبدالله‏بن‏ محمد (1386). مسائل‏الامامة. قم، مرکز مطالعات ادیان و مذاهب.
[32]. نجاشی، احمد‏بن‏ على (1365). رجال‏النجاشی. قم، مؤسسة النشرالاسلامی.
[33]. یزدی مطلق، محمود (1387). امامت‏پژوهی. مشهد مقدس، آستان قدس رضوی.
[34]. یوسفیان حسن و شریفی احمدحسین (1380). «خردگرایی دینی؛ نگاهی نو به دیدگاه معتزله». معرفت، قم، ش51، ص38-44.