از کرامات تا خرافات (با تأکید بر اسرارالتّوحید و مقامات ژنده‌پیل)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان.

2 کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان.

چکیده

کرامات منقول در کتب صوفیه در ادوار مختلف تاریخی، به علل گوناگون با تحولات روایی، لفظی و معنایی همراه بوده است؛ چنانکه در دوره‌های اولیه دارای تعبیراتی ساده و محتوایی نسبتاً باورپذیر است، ولیکن با گذر زمان و به موازات تغییر شرایط سیاسی و اجتماعی، این کرامات نیز از سادگی و حقیقت‌مانندی به اغراق و محال‌گویی می‌گراید. این گرایش در قرن ششم به اوج خود می‌رسد؛ به‌گونه‌ای که گاه، جای هیچ توجیهی در آن باقی نمی‌ماند. در این نوشتار قصد داریم تا با تأکید بر دو متن اسرارالتّوحید به‌منزلة میراث بازمانده از سنت عرفانی قرون چهارم و پنجم و مقاماتِ ژنده‌پیل بهمنزلۀ میراث عرفانی قرن ششم و با تکیه بر وجهِ غالب[1] هر اثر، ضمن ملاحظة تحولی که در طول چندصدسال، در روایات کرامت رخ داد، چرایی و چگونگی سیر این تحول را ضمن تفصیل علل، اسباب و ریشه‌های آن، بررسی کنیم. بدون تردید تحولات سیاسی و آشفتگی‌های اجتماعی، حاکمیت چندین‌ سالة ترکان سلجوقی و به تبع آن انحطاط شدید علوم عقلی و رکود خِردگرایی در ایرانِ قرن ششم، با نزول محتوایی و لفظی کرامات منقول در مقامات عرفانی، ارتباطی تنگاتنگ و پیوندی ناگسستنی دارد.



3. The dominant

کلیدواژه‌ها


[1] قرآن کریم (1387). ترجمة ناصر مکارم شیرازی، چ دوم، قم، اسوه.
[2] آلوت، میریام (1368). رمان به روایت رمان‌نویسان. ترجمة علی‌محمد حق‌شناس، چ اول، تهران، مرکز.
[3] آملی، شمس‏الدین محمد (1381). نفائس‏الفنون فی عرایس العیون. تصحیح ابراهیم میانجی، ج2، تهران، اسلامیّه.
[4] اَفشین‌ْوفایی، محمد (1386). «فریبکاری ایدئولوژیک با نظیره‌سازی کرامت‌ها در زندگی‌نامه‌های مولوی». مطالعات عرفانی، دانشگاه کاشان، ش 5، بهار و تابستان، صص 144ـ160.
[5] اِبن‏جوزی، عبدالرّحمن‏بن علی (1381). تلبیس ابلیس. ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو، چ دوم، تهران مرکز نشر دانشگاهی.
[6] استعلامی، محمد (1388). حدیث کرامت: پاسخی منطقی به پرسش‌ها. چ اول، تهران، سخن.
[7] باخرزی، ابوالمفاخر یحیی (1345). اورادالأحباب و فصوص‌الآداب: ج2: فصوص‌الآداب.مقدمه و تصحیح ایرج افشار، تهران، دانشگاه تهران.
[8] ثروتیان، بهروز (1380). فرهنگ اصطلاحات و تعریفات نفائس‏الفنون آملی. چ اول، تهران، فردوس.
[9] جام نامقی (ژنده‌پیل)، احمد (1373). مفتاح‏النّجات. تصحیح، تحشیه و مقدمة علی فاضل، چ دوم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
[10] الجلّابی الهجویری، علی‏بن عثمان (1373). کشف‏المحجوب. تصحیح والنتین ژوکوفسکی با مقدمة قاسم انصاری، چ سوم، تهران، کتاب‌خانة طهوری.
[11] جمال‏الدین ابورَوح لطف‏الله (1366). حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، چ اول، تهران، آگاه.
[12] خسروی شکیب، محمّد (1388). «وجهِ غالب و بازی ساختار». دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، سال17، ش66، زمستان، ص 103-118.
[13] الخرکوشی النیسابوری، ابوسعد عبدالملک‏بن محمّد (1999م). تهذیب‏الاسرار. تصحیح و تعلیق: بسام محمد بارود، ابوظبی، امارات العربیّة المتّحده، المجمع الثقافی.
[14] رجاییِ بخارایی، احمدعلی (1366). فرهنگ اشعار حافظ. چ چهارم، تهران، علمی.
[15] زرین‌کوب، عبدالحسین (1390). جست‌وجو در تصوف ایران. چ دوازدهم، تهران، امیرکبیر.
[16] سرّاج طوسی، ابونصر (1388). اللّمع فی التصوّف. تصحیح و تحشیة رینولد آلن نیکلسون، ترجمة مهدی محبّتی، چ دوم، تهران، اساطیر.
[17] شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1385). چشیدنِ طعمِ وقت: مقامات کهن و نویافتة بوسعید.مقدمه، تصحیح و تعلیقات ــ ، چ اول، تهران، سخن.
[18] ــــــــــ(1389). مُفلِسِ کیمیافروش: نقد و توضیح و تحلیل شعرِ انوری. چ چهارم، تهران، سخن.
[19] ــــــــــ (1391). رستاخیز کلمات: درس گفتارهایی دربارة نظریة ادبی صورت‌گرایان روس.چ اول، تهران، سخن.
[20] ــــــــــ (1393). درویش ستیهنده: از میراث عرفانی شیخ جام. چ دوم، تهران، سخن.
[21] شهبازی، ایرج؛ ارجی، علی‌اصغر (1387). سُبع هشتم: قصه‌های کرامت در متون عرفانی منثور تا قرن هفتم همراه با طرحی برای طبقه‌بندی قصه‌های کرامت. قزوین، سایه‌گستر.
[22] شهیدی، سیدجعفر (1370). «تطوّر مدیحه‌سرایی در ادبیات فارسی». زیر نظر حبیب یغمایی و ایرج افشار با هم‌کاری محمد روشن، نامة مینُوی: مجموعة سی‌وهشت گفتار در ادب و فرهنگ ایرانی. چ دوم، سنایی، بی‌جا، (ص 266ـ298).
[23] غزنوی، سدیدالدین محمد (1340). مقامات ژنده‌پیل (احمد جام). مقدمه، توضیحات و فهارس: حشمت الله مؤیّد سنندجی، طهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
[24] غنی، قاسم (1386). بحث در آثار و افکار و احوال حافظ. چ اول، تهران، هرمس.
[25] قشیری، عبدالکریم‏بن هوازن (1388). رسالة قشیریّه. ترجمة ابوعلی حسن‏ابن احمد عثمانی، تصحیح بدیع‏الزمان فروزانفر، چ دوم، تهران، زوّار.
[26] گلدمن، لوسین (1371). جامعه‌شناسی ادبیات. ترجمة محمد پوینده، چ اول، تهران، هوش و ابتکار.
[27] محبتی، مهدی (1391). «چهرة قشیری در اسرارالتّوحید: بررسی و تحلیل روش‌شناختی و محتوایی». فصلنامة متن‌پژوهی ادبی، ش54، زمستان، صص 89-108.
[28] محمدبن منوّر(1381). اسرارالتّوحید فی مقامات شیخ ابی سعید. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، چ پنجم، 2ج، تهران، آگاه.
[29] مستملّی بُخاری، اسماعیل‏بن محمد (1365). شرح التعرّف لمذهب التصوّف. رُبعِ سوم، مقدمه، تصحیح و تحشیة محمد روشن، چ اول، تهران، اساطیر.
[30] مدنی، امیرحسین، محمدکاظم کهدویی و مهدی ملک‌ثابت (1389). «شیخ احمد جام و افسانة کرامات». ادب‌پژوهی، گیلان، ش 13، پاییز، ص 85-108.
[31] مولوی، جلال‏الدین محمد بلخی (1381). مثنوی معنوی. تصحیح و ترجمه: رینولد الین نیکلسون، تهران، سُعاد.
[32] یوسفی، غلامحسین (1370). دیداری با اهل قلم: دربارة بیست کتاب نثر فارسی. ج2، تهران، علمی.