ذوالنون مصری و تعالیم ائمۀ شیعه(ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد تهران شمال

چکیده

ذوالنون مصری از عرفای اثرگذار بر تصوف است و شناخت سرچشمه­های افکار وی می­تواند به فهم عوامل زاینده و جهت­دهندۀ تصوف یاری رساند. این مقاله می­کوشد ارتباط او را با ائمۀ شیعه (ع) و ترویج آموزه­های ایشان را در قالب روشی توصیفی ـ تحلیلی مستدل ­سازد. بعضی استادان ذوالنون، با امام صادق (ع) ارتباط داشتند و برخی راویان که احادیثی را به­واسطۀ ذوالنون نقل کردند، جزء رجال و روّات معتبر شیعه و از نزدیکان ائمه (ع)­ بودند. شباهتی فراوان میان افکار و اقوال ذوالنون با روایات امیرالمومنین، امام حسین، امام زین­العابدین، امام صادق، امام رضا و امام عسکری (علیهم­السلام) وجود دارد. بعضی علمای شیعه نیز به ذوالنون استناد کرده­اند، همچنین ذوالنون مدتی را در سامرا می­زیست و زمینۀ دیدار وی با امامین عسکریین (علیهماالسلام) فراهم بود. از مستندات برمی­آید که او بی­واسطه از تعالیم ائمۀ شیعه(ع) بهره­مند بوده و بعضی آموزه­های ایشان را ترویج نموده است؛ آموزه­هایی که بعدها مرجع و مأخذ صوفیه شدند.

کلیدواژه‌ها


[1]. ابن­بابویه، محمد بن علی (1413ق). من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
[2]. ـــــــــــــــــــــــ (1380ق). علل الشرائع، ترجمۀ ذهنی تهرانی، قم، مومنین.
[3]. ـــــــــــــــــــــــ (1398ق). التوحید. قم، جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
[3] ابن‌تیمیه، احمد (1405ق). الاستقامه. به کوشش محمد رشاد سالم، مدینه، جامعه الامام محمد بن سعود.
[4] ابن‌جوزی، عبدالرحمن (1993). صفه­الصفوه. به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، دارالفکر.
[5] ـــــــــــــــــــــــ (1368). تلبیس ابلیس. به کوشش علیرضا زکاوتی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
[6] ابن‌خلکان، احمد بن محمد (1978م). وفیات الاعیان. به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.
[7] ابن­شهر آشوب، محمد بن علی (1379ق). مناقب آل أبی طالب علیهم السلام. قم، علامه.
[8] ابن­طاووس، علی بن موسی (1409ق). إقبال الأعمال. تهران، دارالکتب­الاسلامیه.
[9] ابن­عربی، محی­الدین (1390). الکوکب الدری فی مناقب ذی­النون المصری، ترجمۀ  مسعود انصاری، تهران، جامی.
[10] ـــــــــــــــــ (1994). الفتوحات المکیه. به کوشش عثمان یحیی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[11] ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر (1994). البدایه و النهایه، به کوشش احمد ابوملحم، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[12] ابن‌ملقن، سراج‌الدین (1986). طبقات الاولیاء، به ‌کوشش نورالدین شریبه، بیروت، دارالمعرفه.
[13] ابن­ندیم، محمد بن اسحاق (1366).  الفهرست، ترجمۀ رضا تجدد، تهران، دنیای کتاب.
[14] ابونعیم اصفهانی، احمد حافظ (1988). حلیه الاولیاء، قاهره، دارالقراء.
[15] امین، سیده­نصرت (1361). مخزن­العرفان در تفسیر قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان.
[16] بحرانى، سیدهاشم (1374). البرهان فی تفسیر القرآن، قم، موسسۀ بعثه.
[17] برتلس، یوگنی. ا (2536). تصوف و ادبیات تصوف، ترجمۀ سیروس ایزدی، تهران، امیر کبیر.
[18] پورجوادی، نصرالله (1380). اشراق و عرفان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
[19] تمیمی آمدی، عبدالواحد (1410ق). غررالحکم و دررالکلم، قم، دارالکتب­الاسلامیه.
[20] ثقفی، ابراهیم بن محمد (1410ق). الغارات، قم، دارالکتب­الاسلامیه.
[21] جامی، عبدالرحمن (1336). نفحات ‌الانس، تهران، سعدی.
[22] حرعاملی، محمد بن حسن (1409ق). وسائل الشیعه، قم، آل­البیت (ع).
[23] حسن­زادۀ آملی، حسن (1381). هزار و یک کلمه، تهران، بوستان کتاب.
[24] خطیب بغدادی، احمد بن علی (1417ق).  تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[25] خواجه عبدالله انصاری (1363). طبقات­الصوفیه، تهران، توس.
[26] دیلمی، حسن بن محمد (1412ق). ارشاد القلوب، قم، شریف­الرضی.
[27] ذهبی، محمد بن احمد (1986). سِیرُ اعلام النبلاء، به کوشش شعیب الارنووط، بیروت، الرساله.
[28] راوندی، قطب­الدین (1407ق). الدعوات، قم، مدرسۀ امام مهدی (عج).
[29] روزبهان بقلی (1360). شرح شطحیات، به کوشش هانری کربن، تهران، طهوری.
[30] زرین‌کوب، عبدالحسین (1362).  ارزش میراث صوفیه، تهران، امیرکبیر.
[31] سراج ‌طوسی، ابونصر (1960).  اللمع فی التصوف، به کوشش عبدالحلیم محمود، بغداد، المثنی.
[32] سلمی نیشابوری، ابوعبدالرحمن (1960). طبقات الصوفیه، به کوشش یوهانس پدرسن، لیدن.
[33] سهروردی، شهاب‌الدین (1364). عوارف­المعارف، ترجمۀ ابومنصور اصفهانی، تهران، علمی و فرهنگی.
[34] شعیری، محمد بن محمد (1363ق). جامع الأخبار، نجف، الحیدریه.
[35] شمس، محمد جواد (1392). «تأملی در پیوند تاریخی بایزید بسطامی با امام جعفرصادق(ع)»، پژوهشنامۀ ادیان، شمارۀ 13، دورۀ 7، صص153ـ175.
[36] شهید ثانی، زین­الدین بن على (1374). تسلیه العباد، تهران، هجرت.
[37] شیخ بهایی، محمد بن حسین (1403ق). کشکول بهایى، بیروت، الاعلمى.
[38] شیرازی(معصومعلی­شاه)، معصومعلی (1339). طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، کتاب­فروشی بارانی.
[39] شیروانی، زین­العابدین (1361). ریاض السیاحه، تهران، سعدى.
[40] صالح بن جناب (1373). کتاب الادب و المروه، به کوشش محمد دامادی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
[41] صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1383). شرح أصول الکافی، تهران، صدرا.
[42] صفی­علیشاه، محمدحسن (1360). اسرار المعارف و میزان المعرفه، تهران، اقبال.
[43] طوسى، محمد بن الحسن (1414ق). الأمالی، قم، دارالثقافه.
[44] ــــــــــــــ (1411ق). مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت، مؤسسۀ فقه­الشیعه.
[45] عطار نیشابوری، فریدالدین (1366). مصیبت‌نامه، به کوشش نورانی وصال، تهران، زوّار.
[46] ــــــــــــــ (1360). تذکره­الاولیاء. به کوشش محمد استعلامی، تهران، زوّار.
[47] غزالی، ابوحامد (1403ق). احیاء علوم الدین، 16جلد، بیروت، دارالکتاب­العربی.
[48] قشیری، ابوالقاسم (1374). الرساله القشیریه، قم، بیدار.
[49] کبیر مدنی، سیدعلی (1409ق). ریاض السالکین فی شرح صحیفۀ سیّدالساجدین، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
[50] کفعمی، ابراهیم بن على (1418ق). البلد الأمین و الدرع الحصین، بیروت، الاعلمی.
[51] کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی، تهران، اسلامیه.
[52] کوفی، فرات بن ابراهیم (1410ق). تفسیر فرات الکوفی، تهران، وزارت ارشاد اسلامی.
[53] ماسینیون، لویی (1369). «مقدمه». مجموعه آثار سلمی نیشابوری، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
[54] مجلسی، محمدباقر (1414ق). شرح فقیه: لوامع صاحبقرانى. قم، اسماعیلیان.
[55] ـــــــــــ (1403ق). بحارالأنوار. بیروت، دار احیاء­ التراث­العربی.
[56] ـــــــــــ (1404ق). روضه المتقین، قم، کوشانبور.
[57] المزیدی، احمد فرید (1427ق). الإمام الجنید، بیروت، دارالکتب­العلمیه.
[58] مسعودی، علی بن حسین (1948). مروج الذهب. به کوشش: محمد عبدالحمید، بیروت، بی­نا.
[59] مصباح­الشریعه (منسوب به امام صادق (ع)) (1400ق). بیروت، الاعلمی.
[60] مقدسی، محمد بن احمد (1991).  احسن التقاسیم، قاهره، مدبولی.
[61] مولوی، جلال‌الدین (1363)، مثنوی معنوی. به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، امیرکبیر.
[62] نجم­الدین رازی (1352). مرصادالعباد، به کوشش محمدامین ریاضی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
[63] ورام بن أبی فراس (1410ق). مجموعۀ ورّام، مشهد، آستان قدس رضوی.
[64] هاشمی خویی، حبیب­الله (1400ق). منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، تهران، مکتبه‌ الاسلامیه.
[65] هجویری، ابوالحسن (1358). کشف­المحجوب، به کوشش و. ژوکوفسکی، تهران، طهوری.
[66] Knysh, A (2000). Islamic Mysticism. Boston, Brill.
[67] Nicholson, R (1923). The Idea of Personality in Sufism. Cambridge, Cambridge University Press.
[67] Massignon, L (1968). Essai Sur Les Orgines du lexique technique de la mystique Musulmane. Paris, J. Virin.
[68] Trimingham, S (1971). Sufi Orders of Islam. London, Clarendon press.