مفهوم جذبه در نظام معرفتی عرفان اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

چکیده

نظر به گستردگی تعاریف و مفاهیمی که از جذبه در متون عرفانی مطرح است، این پژوهش به بررسی، طبقه‌بندی و تحلیل موضوع جذبه در متون نثر عرفانی تا قرن هفتم هجری می‌پردازد. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که جذبه در متون عرفانی همیشه به یک معنا به کار نرفته است؛ برخی از این مفاهیم عبارتند از: مشاهده و معاینه، وجد و اخذ، سیر در احوال، اجتبا و اصطفا، طلب، توفیق و عنایت و آزاد شدن از بندگی نفس. در اغلب این تعاریف جذبه کششی از جانب حق تعالی است و در برخی تعاریف هم جذبه کشش بنده به سمت حق و به مفهوم طلب تعبیر شده است. بررسی سیر مفهوم جذبه نشان می‌دهد اگرچه جذبه موهبتی الهی است، بدون مقدمه بر فرد وارد نمی‌شود. در واقع بنده با پاک­سازی درون، زمینۀ دریافت جذبۀ الهی را فراهم می‌کند، همچنین جذبه در کلام عرفا درجات مختلفی دارد؛ به‌گونه‌ای که در هر مقامی نوعی از جذبه بر فرد وارد می‌شود. در یک تقسیم‌بندی کلی جذبه به انواع عام و خاص تقسیم می‌شود. از دیگر اقسام جذبه کششی است که حق تعالی در روز ازل نصیب ذریّۀ انسان می‌کند و آن را بر فطرت خداجو می‌آفریند.

کلیدواژه‌ها


[1] قرآن کریم.
[2] ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414 ق). لسان‌العرب، بیروت، دار صادر.
[3] ترمذی، محمد بن علی (1422ق). ختم­الأولیاء، تصحیح عثمان اسماعیل یحیی، چ دوم، بیروت، مهدالآداب الشرقیه.
[4] حسن‌زاده آبادکریم، داود (1391). «مراتب قرب در عرفان اسلامی»، حکمت عرفانی، سال 1، شمارۀ4، پاییز و زمستان، صص 89-106.
[5] خاکپور، رودابه (1392). «تحلیل سالک مجذوب و مجذوب سالک». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی سمنان، به راهنمایی جناب آقای دکتر عظیم حمزئیان.
[6] روزبهان بقلی، روزبهان بن ابی‌نصر (1426ق). مشرب‌الأرواح، تصحیح عاصم ابراهیم کیالی حسینی شاذلی درقاوی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[7]  ـــــــــــــــــ (1366). عبهرالعاشقین، تصحیح هانری کربن و محمد معین، تهران، منوچهری.
[8] ــــــــــــــــــ (1374). شرح شطحیات، به تصحیح هانری کربن، تهران، طهوری
[9] ــــــــــــــــــ (1381). رسالۀ القدس و رسالۀ غلطات السالکین، تصحیح جواد نوربخش، تهران، انتشارات یلدا قلم.
[10] سراج، ابونصر عبدالله بن علی (1914م). اللمع فی التصوف، به تصحیح رینولد آلن نیکلسون، لیدن، مطبعه بریل.
[11] سهروردی، عمر بن محمد (1375 الف). عوارف‌المعارف، ترجمۀ ابومنصور اصفهانی، چ دوم، تهران، علمی و فرهنگی.
[12] سهروردی، یحیی بن حبش (1375 ب). مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن، ج3، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
[13] عطار نیشابوری، فرید‌الدین (1386). تذکره­‌الأولیاء، تصحیح محمد استعلامی، چ شانزدهم، تهران، زوار.
[14] عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد (1385). دفاعیات و برگزیدۀ حقایق به انضمام ترجمۀ دو رسالۀ شکوی­الغریب و زبده­الحقایق، ترجمه و تحشیۀ قاسم انصاری، چ دوم، تهران، منوچهری.
[15] غزالی، احمد (1356). مکاتبات خواجه احمد غزالی با عین‌القضات همدانی، به تصحیح نصرالله پورجوادی، تهران، انتشارات خانقاه نعمت‌اللهی.
[16] غزالی، محمد بن محمد (1386). احیاء علوم‌الدین، ترجمۀ مؤید‌الدین خوارزمی،
به کوشش حسین خدیو جم، 4ج، تهران، علمی و فرهنگی.
[17] کلابادی، ابوبکر محمد بن ابراهیم (1933م). التعرف لمذهب التصوف، مصر، مطبعه السعاده.
[18] محمد بن منور (1386). أسرارالتوحید فی مقامات أبی‌سعید، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چ هفتم، ج 2، تهران، آگاه.
[19] مستملی بخاری، اسماعیل (1363). شرح التعرف لمذهب التصوف، تهران، اساطیر.
[20] میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1371). کشف‌الأسرار و عده‌الأبرار، تصحیح علی­اصغر حکمت، چ پنجم، تهران، امیرکبیر.
[21] نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر (1426ق). فوائح الجمال و فواتح الجلال، تحقیق یوسف زیدان، مصر، دار سعاد الصباح.
[22] نسفی، عزیز بن محمد (1386). الانسان الکامل، تصحیح و مقدمۀ ماریژان موله، تهران، طهوری.
[23] ــــــــــــــــ (1386). کشف‌الحقایق، تصحیح احمد مهدوی دامغانی، تهران، علمی و فرهنگی.
[24] ــــــــــــــــ (1352). مقصد اقصی، تصحیح حامد ربانی، تهران، گنجینه.
[25] هجویری، علی بن عثمان (1386). کشف­المحجوب، تصحیح محمود عابدی، چ سوم، تهران، سروش.