«صُحُف انبیاء» در منابع اسلامی و مجموعۀ زدوپیگرافا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

چکیده

در منابع اسلامی و به‌ویژه روایات شیعه، از منابعی موسوم به «صُحُف» منتسب به انبیای بنی‌اسرائیلی پیشین یاد شده است؛ آثاری که دربردارندۀ مباحثی همچون اخلاقیات و برخی مسائل اعتقادی و پیش­گویی‌های انبیا از حوادثی است که در جامعۀ اسلامی رخ خواهد داد. در میان منابع غیر رسمی عهد قدیم نیز آثاری به پیامبران و اولیای بزرگ همچون آدم، خَنوخ، نوح، ابراهیم و موسی منتسب شده است. این پژوهش در پی این مسئله است که آیا روایات اسلامی در این مباحث با آثار یهودی ارتباطی دارند یا خیر؟
مجموعۀ «زدوپیگرافا» که عمدتاً از دو قرن پیش از میلاد تاریخ‌گزاری می‌شود، از حدود یکصد سال پیش نخست به برخی زبان­های لاتین و سپس به عربی منتشر شده‌است. نتیجۀ تحقیق بیانگر بی­ارتباط بودن محتوای روایات اسلامی با آثار بنی‌اسرائیلی است؛ اما برخی از مؤلفان مسلمان در نقل روایات و داستان‌ها، با الگو گرفتن از منابع عهد قدیم، داستان‌های پندآموزی را در قالب باورهای خود پرداخته و آنها را به انبیای پیشین منسوب کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها


[1] آقا بزرگ طهرانی (1403/1983). الذریعه إلی تصانیف­الشیعه، دارالأضواء، بیروت.
[2] اباذری، یوسف و دیگران (مراد فرهادپور/ وهاب ولی) (1379ش). ادیان جهان باستان، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
[3] ابراهیم، علیرضا (پاییز و زمستان 1387). فرجامشناسیکیهانیدرمکاشفاتیهودیدورۀبین­العهدین، پژوهشنامۀ ادیان، سال دوّم، شمارۀ چهارم.
[4] ابن بابویه محمد بن علی بن حسین قمی (1417). الأمالی، چاپ الدراسات­الإسلامیه، مؤسسه البعثه، قم.
[5] ـــــــــــ (1403/1362ش). الخصال، چاپ علی­اکبر غفاری، منشورات جامعه المدرسین.
[6] ــــــــــ (1385/1966). علل­الشرائع، منشورات المکتبه الحیدریه و مطبعتها، نجف اشرف.
[7] ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بغدادی (1407/1987). زادالمسیر فی
علم­التفسیر
، چاپ محمدبن عبدالرحمن عبدالله، بیروت.
[8] ابن حبان بُستی محمد بن حبان تمیمی (1414/1993). صحیح ابن حبان، به ترتیب علی بن بلبان فارسی، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت.
[9] ابن شهر آشوب، محمد بن علی سروی مازندرانی (1376/1956). مناقب آل أبی­طالب، نجف اشرف.
[10] سید بن طاووس رضی الدین علی بن موسی (1415). إقبال­الأعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم.
[11] ابن فارس، ابوالحسین احمد (1404). معجم مقاییس اللغه، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مکتبه الإعلام الإسلامی.
[12] احمد بن فهد حلی (بی‌تا). عده­الداعی و نجاح­الساعی، چاپ احمد موحدی قمی.
[13] عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری (بی‌تا). المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره، دارالمعارف.
[14] ابوالفداء اسماعیل بن کثیر دمشقی (1412/1992). تفسیر القرآن­العظیم، چاپ یوسف عبدالرحمن مرعشلی، بیروت.
[15] ابن منظور افریقی (1405). لسان­العرب، نشر أدب­الحوزه، قم.
[16] محمدبن أبی یعقوب بغدادی معروف به ابن ندیم (1405). الفهرست، تهران، چاپ رضا تجدد.
[17] محمد بن یوسف معروف به ابوحیان اندلسی (1422/2001). تفسیرالبحر­المحیط، چاپ عادل احمد عبدالموجود/ علی محمد معوض، بیروت.
[18] ابوالفرج علی بن حسین اصفهانی (1415). الأغانی، بیروت، دارإحیاء­التراث­العربی.
[19] ابوعبید قاسم بن سلام هروی (1384). غریب­الحدیث، به کوشش محمد عبدالمعید خان، بیروت/ حیدر آباد.
[20] احمد بن حنبل (بی‌تا). مسند احمد، بیروت، دار صادر.
[21] کاظم برگ‌نیسی (1372ش). مقدمۀ «واژه های دخیل در قرآن مجید»، آرتور جفری، ترجمۀ فریدون بدره­ای، انتشارات توس.
[22] ابواسحاق احمد بن محمد ثعلبی نیشابوری (1422/2002). الکشف و البیان­المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ ابومحمد بن عاشور، بیروت.
[23] محمد بن عبدالله معروف به حاکم نیشابوری (بی‌تا). المستدرک علی­الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمن مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه.
[24] حلبی (1400). السیره­الحلبیه، بیروت، دارالمعرفه.
[25] خصیبی (1411/1991). حسین بن حمدان، الهدایه­الکبری، مؤسسه البلاغ ـ بیروت.
[26] خلیل بن احمد فراهیدی (1409). کتاب­العین، چاپ مهدی مخزومی/ ابراهیم سامرائی، مؤسسه دارالهجره.
[27] دیب­الخوری، موسی (1998). مخطوطات قمران البحر المیت، التوراۀ کتابات ما بین العهدین، دمشق، دارالطلیعه­الجدیده.
[28] زمخشری، ابوالقاسم محمود بن عمر (1385/1966). الکشاف عن حقائق­التنزیل و عیون‌الأقاویل، شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی البابی­الحلبی و أولاده بمصر.
[29] سلیمانی اردستانی، عبدالرحیم (1385). «کتب اپوکریفایی عهد قدیم»، مجلۀ هفت آسمان، شمارۀ 5.
[30] محمد بن حسن صفار (1362ش). بصائرالدرجات، چاپ حسن کوچه­باغی، تهران.
[31] طباطبایی، محمدحسین (بی‌تا). تفسیرالمیزان، منشورات جماعه­المدرسین فی الحوزه‌ العلمیه ـ قم.
[32] طبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن احمد (1403). کتاب­الأوائل، چاپ محمد شکور بن محمود الحاجی أمریر،  بیروت، مؤسسه­الرساله/ دارالفرقان.
[33] طبرسی، امین الاسلام فضل بن حسن (1415/1995). تفسیر مجمع­البیان، مؤسسه الأعلمی، بیروت.
[34] طبری، محمد بن جریر (1403/1983). تاریخ­الأمم والملوک، چاپ نخبه من العلماء‌ الأجلاء، مؤسسه الأعلمی، بیروت.
[35] طوسی، محمد بن حسن (1409). التبیان، چاپ أحمد حبیب قصیرالعاملی، مکتب الإعلام الإسلامی.
[36] علی بن ابراهیم قمی (1404). تفسیرالقمی، چاپ طیب موسوی جزائری، قم.
[37] عنتره بن شداد (1425/2004). دیوان عنتره بن شداد، چاپ حَمدُو طَمّاس،
دارالمعرفه، بیروت.
[38] عیاشی، محمد بن مسعود (بی‌تا). تفسیر العیاشی، چاپ هاشم رسولی محلاتی، تهران.
[39] فخر رازی، محمد بن عمر (1421/2000). التفسیرالکبیر أو مفاتیح­الغیب، بیروت.
[40] کلینی، محمد بن یعقوب (1363ش)، الکافی، چاپ علی­اکبر غفاری، دارالکتب الإسلامیه، تهران.
[41] اتان گلبرگ (1371ش). کتابخانۀ ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمۀ سیدعلی قرائی/ رسول جعفریان، کتابخانۀ عمومی آیت­الله مرعشی نجفی، چاپخانۀ صدرا.
[42] علاءالدین علی المتقی بن حسام‌الدین هندی (1409/1989). کنزالعمال، چاپ بکری حیانی، بیروت.
[43] مجاهدبن جبر مکی (بی‌تا). التفسیر، چاپ عبدالرحمن الطاهربن محمد السورتی،
اسلام آباد، مجمع­البحوث­الإسلامیۀ.
[44] مجلسی، محمد باقر (1403/1983). بحارالأنوار، تصحیح و تعلیق محمدباقر بهبودی، مؤسسه الوفاء، بیروت.
[45] مسعودی، علی بن حسین بن علی (1385/1966). أخبارالزمان، دارالأندلس، بیروت.
[46] مسلم بن حجاج نیشابوری (بی‌تا). صحیح مسلم، دارالفکر، بیروت.
[47] نسائی، احمد بن شعیب (1411/1991). السنن­الکبری، چاپ عبدالغفار سلیمان البنداری/ سید کسروی حسن، دارالکتب­العلمیه، بیروت.
[48] محمدبن عمر واقدی (بی‌تا). فتوح­الشام، دارالجیل، بیروت.
[49] هیثمی، نورالدین علی بن أبی بکر (1408/1988). مجمع­الزوائد، دارالکتب­العلمیه، بیروت.
[50] ALEXANDER, P. (1983–1984), (Hebrew Apocalypse of) Enoch, in: The Old Testament Pseudepigrapha, 2 vols., edited by James H. Charlesworth (Garden City, N.Y).
[51] ANDERSEN, F. I. (1983–1984), (Slavonic Apocalypse of) ENOCH, Appendix: 2 Enoch in Merilo Pravednoe, in: The Old Testament Pseudepigrapha, 2 vols., edited by James H. Charlesworth (Garden City, N.Y).
[52] Charles, R. H (1913), The Apocrypha and Pseudepigrapha of the Old Testament in English, D.Litt., D.D. Oxford University Press.
[53] Encyclopedia of Islam(EI2) (1986), v3, s.v IDRIS.
[54] Encyclopedia of Religion (2005), Editor in Chief; Lindsay Jones, v.2, s.v. Biblical Literature, ARTICLE ON APOCRYPHA AND PSEUDEPIGRAPHA, USA, Thomson Gale, Second Edition.
[55] James, M. R. (1920), The lost Apocrypha of the Old Testament, London.
[56] Jeffery, Arthur (1938), The foreign vocabulary of the Qor’an, Oriental Institute, Baroda.
[57] MACRAE, G. (1983–1984), Apocalypse of Adam, in: The Old Testament Pseudepigrapha, 2 vols., edited by James H. Charlesworth (Garden City, N.Y).
[58] Ot Pseudepigrapha, The Testament of Abraham, in: Old Testament pseudepigrapha, Sponsored by: The Wesley Center for Applied Technology (1993-2002).
[59] PRIEST, J (1983–1984),  Testament of Moses, in: The Old Testament Pseudepigrapha, 2 vols., edited by James H. Charlesworth (Garden City, N.Y).
[60] ROBINSON, S. E (1983–1984). in: The Old Testament Pseudepigrapha, 2 vols., edited by James H. Charlesworth (Garden City, N.Y).
[61] SANDERS, E. P. (1983–1984), Testament of Abraham, in: The Old Testament Pseudepigrapha, 2 vols., edited by James H. Charlesworth (Garden City, N.Y).
[62] The apocalypse of Abraham: edited, with a translation from the Slavonic text and notes by G.H. Box (1919), with the assistance of J.I. Landsman, London/ New York: The Macmillan Company.
[63] The Forgotten Books of Eden, Edited by Rutherford H. Platt, Jr.New York, N.Y.; Alpha House (1926).
[64] The King James Version of the, Holy Bible with Apocrypha, www.davince.com/bible.
[65] תנייך: Hebrew-English Tanakh (2009 – 5769), Varda Books, skokie, illinois, USA.
[66] The Quran: an Encyclopedia, Edited by Oliver Leaman (2006), s.v. Origins, Organization and Influences on the Quran, Routledge.