قاریانِ قرآن در نگاهِ عارفان در سده های پنجم تا هشتم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

2 کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

چکیده

بخش قابل توجهی از متون منظوم و منثور ادبیات فارسی را مضامین عارفانه تشکیل می‌دهد. در متون عرفانی نیز مانند دیگر آثار ادبی، از طبقات و پیشه­ های گوناگون مردم جامعه به بیان‌‌های مختلف سخن گفته شده و هر نویسنده و شاعر، با توجه به سبک شخصی و یا متأثر از محیط اجتماعی و سیاسی عصری که در آن زیسته، نگاه متفاوتی از اقشار مختلف جامعه ارائه کرده­ است. یکی از این اقشار، قاریان قرآن هستند. در دورۀ زمانی قرن پنجم تا هشتم هجری که دورۀ اوج و نضج متون عرفانی به شمار می­ آید، به دلیل ملازمت و معاشرت عرفا با طبقۀ مزبور، به تناسب بحث، از قاریان و نیات و عملکرد آن­ها سخن گفته شده است. هدف این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی برای نخستین­ بار در دست انجام است، تبیین جایگاه قاریان در چهار سدۀ مهم رشد و اعتلای عرفان است، که ضمن آن قاریان به دو دستۀ مثبت و منفی تقسیم شده­ اند، البته شواهد دیگری وجود دارد که قاریان حضور دارند و قضاوتی نسبت به آنان صورت نگرفته به همین جهت این گونه شواهد ذیل عنوان خنثی، مورد ارزیابی قرار گرفته است. یافته ­ها و حاصل تحقیق که از احصای بسامدها به دست آمده، حاکی از آن است که تحت­ تأثیر عوامل سیاسی ـ اجتماعی، هرچه از قرن پنجم به سده­ های متأخرتر نزدیک می­ شویم، به نسبت دوره‌های قبل که به ویژگی­ های مثبت قاری توجه می­ شده، به ویژگی منفی قاریان قرآن تأکید می­شود و به تعبیری عنایت و توجه عارفان در سده­های هفت و هشت در پی کاهش محبوبیت این قشر، به ویژگی منفی این دسته معطوف بوده است. البته فارغ از عوامل سیاسی ـ اجتماعی، نوع نگاه و مشرب عرفانی شاعر یا نویسنده نیز، در تعیین منزلت قاری مؤثر بوده است.

کلیدواژه‌ها


[1] احمد جام (1355). روضة­المذنبین و جنة­المشتاقین، مقابله و تصحیح و مقدمه و توضیح: علی فاضل، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
[۲] ــــــــ (1347). مفتاح­النجات، با مقابلۀ پنج نسخه و مقدمه و تصحیح و تحشیه: علی فاضل، تهران، علمی.
[3] ــــــــ (1343). حدیقۀ­الحقیقه، به اهتمام: محمدعلی موحد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
[۴] افلاکی (1385). مناقب­العارفین، با تصحیحات و حواشی و تعلیقات به کوشش: تحسین یازیجی، ج 2 و 1، تهران، دنیای کتاب.
[۵] الهیاری، فریدون و دیگران (1389). «حکومت­های محلی ایران در قرن هشتم هجری و مسئلۀ مشروعیت»، پژوهش­های تاریخی، اصفهان، سال46، شمارۀ 2، صص24ـ1.
[۶] اوحدی مراغی (1340). کلیات، تصحیح و مقابله و مقدمه: سعید نفیسی، تهران، امیرکبیر.
[۷] حمیدیان، سعید(1383). سعدی در غزل، تهران، قطره.
[8] خرمشاهی، بهاءالدّین (1389). دانشنامۀ  قرآن و قرآن­پژوهی، ج 2، تهران، گلشن.
[9] ـــــــــــــ (1367). حافظ­نامه: شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
[10] خواجه­عبدالله انصاری (1389). مجموعۀ رسائل فارسی، به تصحیح و مقابله سه نسخه مقدمه و فهارس: محمّد سرور مولایی، ج 2، تهران، توس.
[11] ــــــــــ (1386). طبقات­الصوفیه؛ مقدمه، مقابله، تصحیح و فهارس: محمّد سرور مولایی، تهران، توس.
[۱۲] دهخدا، علی­اکبر (1385). لغت­نامۀ دهخدا، زیر نظر: سیّد جعفر شهیدی، ج 2، تهران، دانشگاه تهران.
[۱۳] سجّادی، سید ضیاءالدین (1373). مقدمه­ای بر مبانی عرفان و تصوف، تهران، سمت.
[14] سعدی (1389). گلستان، تصحیح و توضیح :غلامحسین یوسفی، تهران، خوارزمی.
[15] ـــــــــ (1383). کلیات­سعدی، تصحیح و طبع: شادروان محمّدعلی فروغی، تصحیح، مقدمه، تعلیقات و فهارس: به کوشش بهاءالدّین خرّمشاهی، تهران، دوستان.
[16] سنایی غزنوی (1388). دیوان، به سعی و اهتمام: محمّدتقی مدرس ­رضوی، تهران، سنایی.
[17] ـــــــــــــ (1382). حدیقۀالحقیقه و شریعۀالطریقه: فخری­نامه، به تصحیح و با مقدمه: مریم حسینی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
[۱۸] شاه­ نعمت­الله ولی (1389). دیوان، با مقدمۀ: سعید نفیسی، تهران، نگاه.
[۱۹] شفیعی­کدکنی، محمدرضا (1380). زبور پارسی: نگاهی به زندگی و غزل‌‌های عطار، تهران، آگه.
[۲۰] شهاب­الدین سهروردی (1386). عوارف­المعارف، ترجمه: ابومنصوربن عبدالمؤمن اصفهانی، به اهتمام: قاسم انصاری،  تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
[21] صفا، ذبیح­الله (1388). تاریخ ادبیات در ایران، ج 2، تلخیص: محمد ترابی، تهران، فردوس.
[22] ــــــــــــ (1378). تاریخ ادبیات در ایران، ج 2، تهران، فردوس.
[23] عطّار نیشابوری (1386). مصیبت­نامه؛ مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران، سخن.
[24] ـــــــــــ (1384). منطق­الطّیر؛ مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی­کدکنی، تهران، سخن.
[25] ـــــــــــ (1366). تذکرۀ­الاولیا، بررسی و تصحیح متن و توضیحات و فهارس: محمّد استعلامی، تهران، زوّار.
[26] ـــــ (1345). دیوان، به اهتمام و تصحیح: تقی تفضّلی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
[۲۷] عین­القضات (1389). تمهیدات، با مقدمه و تصحیح و تحشیه و تعلیق: عفیف عُسَیران، تهران، منوچهری.
[28] غزّالی طوسی، ابوحامد محمّد (1389). اِحیاءِ­علوم­­الدّین، ترجمۀ: مؤیدالدین محمد خوارزمی، به کوشش: حسین خدیوجم، ج 1، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
[29] ـــــــــــ (1371). کیمیای­سعادت، به کوشش: حسین خدیوجم، ج 1، تهران، علمی و فرهنگی.
[۳۰] غزنوی، سدیدالدین محمد (1388). مقامات ژنده­پیل، به اهتمام: حشمت مؤیّد، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
[۳۱] غنی، قاسم (1386). تاریخ تصوّف در اسلام: تطوّرات و تحوّلات مختلفه آن از صدر اسلام تا عصر حافظ، ج 3 و 2، تهران، زوّار.
[۳۲] قزوینی، محمّد؛ غنی، قاسم (1385). لسان­الغیب حافظ، به کوشش: محسن عامری، تهران، نیستان جم.
[۳۳] قشیری، ابوالقاسم (1345). ترجمۀ رسالۀ قشیریه، با تصحیحات و استدراکات: بدیع­الزمان فروزانفر، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
[۳۴] محمدبن منور (1393). اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی­سعید، مقدمه و تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی­کدکنی، ج 2 و 1، تهران، آگه.
[۳۵] مرتضوی، منوچهر(1384). مکتب حافظ: مقدمه بر حافظ­شناسی، تهران، ستوده.
[۳۶] معین، محمّد (1381). فرهنگ فارسی یک جلدی، تهران، معین.
[37] مولانا (1385). کلیات­شمس، به قلم: بدیع­الزمان فروزانفر، تهران، امیرکبیر.
[38] ـــــــ (1373). مثنوی­معنوی، به تصحیح: رینولد نیکلسون، تهران، بهزاد.
[39] ـــــــ (1365). مجالس­سبعه، با تصحیحات و استدراکات: توفیق سبحانی، تهران، کیهان.
[40] ـــــــ (1348). فیه­مافیه، با تصحیحات و حواشی: بدیع­الزمان فروزانفر، تهران، امیرکبیر.
[۴۱] هجویری غزنوی، ابوالحسن علی­بن­عثمان (1389). کشف­المحجوب، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمود عابدی، تهران، سروش.