همانندی تأویل‌های منشوری عطار از هبوط آدم و سقوط ابلیس

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی

2 استادیار زبان و ادبیّات فارسی، دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

چکیده

نویسندگان و شاعران عارف‌مسلک در مواجهه با قرآن و حدیث، نگاهی تأویلی داشته‌‌اند؛ برای نمونه، از نگاه عطار، آدم با بندگی خود مایۀ زینت هستی می‌شود و ابلیس مظهر قهر الهی. ازاین‌رو، یکی از موضوعات برجسته در آثار او تأویل‌هایی است که در خصوص «آفرینش آدم و هبوط او از بهشت» و «تمرد ابلیس و سقوطش از مقامی ارجمند» ارائه کرده است. در این پژوهش بر آن هستیم که بر پایۀ نظریۀ هرمنوتیک (hermeneutic) و با روش توصیف و تحلیل محتوا، پاسخی برای این پرسش بیابیم: شکل، روش، ساختار و تأویل‌های عطار از هبوط آدم و رانده‌شدن ابلیس از درگاه حق چگونه است؟ در این پژوهش خواهیم دید که او در مواجهه با این دو موضوع با نگاهی منشوری و مشابه، به تأویل دست زده است که بی‌شک این رفتار، بیانگر نگاه خاص او به تقابل میان آدم و ابلیس است.

کلیدواژه‌ها


[1]. قرآن کریم.
[2]. امام علی‌بن‌ابی‌طلب(ع)(1372). نهج‌البلاغه، به اهتمام سید رضی، ترجمه سیدجعفر شهیدی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
[3]. ابراهیم‌تبار، ابراهیم (1394). «ابلیس در جهان بینی عطّار»، فصلنامۀ ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناسی، شمارۀ 40، صص 23ـ1.
[4]. احمدی، بابک (1395). ساختار و تأویل متن، چاپ هجدهم، تهران، مرکز.
[5]. ــــــــــــــ. (1396). حقیقت و زیبایی درس‌های فلسفۀ هنر، چاپ سی و چهارم، تهران، مرکز.
[6]. ابن‌أبی­جمهور، محمدبن‌زین­الدّین‏ (1405ق). عوالی اللّئالی العزیزیّة فی الأحادیث الدّینیّة، تصحیح و تحقیق مجتبی عراقی، ج4، چاپ اول، قم، دار سیدالشّهداء.
[7]. افلاکی، شمس‌الدّین احمد (1393). مناقب‌العارفین، ج1، به کوشش تحسین یازیجی، چاپ پنجم، تهران، دنیای کتاب.
[8]. اکرمی، میرجلیل و هادی دینی (1397). «تجلّیات عرفانی مبارزه با نفس در مثنوی­های عطّار»، دو فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی زبان و ادب فارسی، شمارۀ 238، صص 48ـ27.
[9]. بیات، محمدحسین (1391). «هرمنوتیک و تأویل آیات قرآن کریم»، فصلنامۀ سراج منیر، شمارۀ 7، صص 46ـ10.
[10]. جامع‌التّفاسیر نور 1/2. دائرةالمعارف چند رسانه‌ای قرآن کریم، (؟)، قم، مرکز تحقیقات علوم کامپیوتری علوم اسلامی.
[11]. جاویدانه، بهادر (1389). «دفاع از ابلیس نزد برخی از اکابر صوفیان»، پژوهشنامۀ فرهنگ و ادب، شمارۀ 10، صص 161ـ134.
[12]. جرجانی، سید شریف (؟). معجم التّعریفات، تحقیق و درایة محمد صدّق المنشاوی، بدون نوبت چاپ، قاهرۀ، دارالفضیلة.
[13]. خرّمشاهی، بهاءالدّین (1376). قرآن شناخت مباحثی در فرهنگآفرینی قرآن، چاپ چهارم، تهران، طرح نو.
[14]. داودی‌مقدّم، فریده (1389). «تحلیل حکایت دیدار موسی و ابلیس در عقبة طور در متون عرفانی»، فصلنامۀ تخصّصی پیک نور زبان و ادبیّات فارسی، شمارۀ دوم، صص 77ـ60.
[15]. دهخدا، علی­اکبر (1372). لغتنامة دهخدا، چاپ اول، تهران، دانشگاه تهران.
[16]. ریتر، هلموت (1388). دریای جان، ترجمۀ عباس زریاب خویی و مهرآفاق بایبوردی، چاپ سوم، تهران، الهدی.
[17]. سلطانی، منظر و فاطمه شریفی (1394). «بررسی و تبیین اندیشه‌های عرفانی عطار نیشابوری»، عرفانیّات در ادب فارسی، شمارۀ 23، صص 67ـ41.
[18]. عطار نیشابوری، فریدالدین محمد (1366). دیوان عطّار، به اهتمام و تصیح تقی تفضلی، چاپ چهارم، [تهران]، علمی و فرهنگی.
[19]. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1370). تذکرةالاولیا، به تصحیح و توضیح محمد استعلامی، چاپ ششم، تهران، زوار.
[20]. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1388). الهی­نامه، به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ پنجم، تهران، سخن.
[21]. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1391). منطق­الطیر، به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ یازدهم، سخن.
[22]. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1392 الف). اسرارنامه، به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ ششم، تهران، سخن.
[23]. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1392 ب). مصیبت­نامه، به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ یازدهم، تهران، سخن.
[24]. فروزانفر، بدیع‌الزمان (1361). احادیث مثنوی، چاپ سوم، تهران، امیرکبیر.
[25]. فؤاد عبدالباقی، محمد (1364). المعجم­المفهرس لالفاظ القرآن­الکریم، قاهره،
مطبعة دارالکتب المصریّة.
[26]. معرفت، محمدهادی (1388). علوم قرآنی، چاپ دهم، قم، مؤسسۀ فرهنگی تمهید.
[27]. کبیر مدنی شیرازی، سید علی‌خان‌بن‌احمد (1409ق). ریاض السالکین فی شرح صحیفة سیدالساجدین، ج‏7، به تصحیح محسن حسینی امینی، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
[28]. کربای، آنتونی (1393). «هرمنوتیک»، دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصر، تألیف ایرنا ریما مکاریک، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، چاپ پنجم، تهران، آگه، صص 466ـ461.
[29]. کُربن، هانری (1395). ارض ملکوت، ترجمۀ انشاءالله رحمتی، چاپ اول، تهران، سوفیا.
[30]. مجلسی، محمدتقی (1414ق). لوامع صاحبقرانی مشهور به شرح فقیه، ج8، قم، اسماعیلیان.
[31]. واینسهایمر، جوئل (1393). هرمنوتیک فلسفی و نظریۀ ادبی، ترجمۀ مسعود علیا، چاپ سوم، تهران، ققنوس.