بررسی تاریخی مراتب پیوند سالک با اسمای الهی در مکتب ابن‌عربی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه اخلاق و منابع اسلامی دانشکدۀ معارف و اندیشۀ اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

اهتمام فراوان آموزه­های دینی بر اسمای حسنای الهی موجب شد تا عارفان مسلمان از نخستین دوران، سخن از بهره­های سلوکی سالکان از اسمای الهی به میان آورند. این اندیشه کم‌کم تکامل و انسجام بیشتری یافت و خود را در لسان عارفان، در قالب پیوندهای سه­گانۀ «تعلق»، «تخلق» و «تحقق» به اسماء الله نشان داد. «تعلق» معمولاً نخستین مرتبه از مراتب پیوند با اسماء الله شمرده شده و «تخلق» مرتبۀ میانی و «تحقق» مرتبه فنا در اسماء و نهایی­ترین مرتبه به حساب می­آید. ابن‌عربی در آثار خود به تبیین جوانب گوناگون این مسئله همت داشت و پیروان وی نیز به این مقوله، توجه ویژه نشان داده­ و مروج این اندیشه بوده­اند.
این پژوهش با بررسی دیدگاه عارفان دربارۀ مثلث «تعلق»، «تخلق» و «تحقق» به اسماء الله، به ریشه­های تاریخی این مبحث می‌پردازد و سیر تکاملی آن را در مکتب ابن‌عربی دنبال می‌کند تا ضمن برداشتن پرده از ابهامات مسئله، پنجره­ای به‌سویِ مبحث مهم اسماء الله در حوزۀ عرفان اسلامی باز کرده باشد.

کلیدواژه‌ها


[1]. قرآن کریم
[2]. ابن‌برجان اشبیلی، (2010م). شرح اسماء الله الحسنی، تحقیق: احمد فرید المزیدی، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول.
[3]. ابن‌خمیس الموصلی، الحسین‌بن‌نصربن‌محمد (1427ق). مناقب الأبرار و محاسن الأخیار فی طبقات الصوفیة، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول.
[4]. ابن‌العربی المعافری الاشبیلی، محمد (2015م). الامد الاقصی: فی شرح اسماء الله الحسنی، تحقیق: عبدالله التوراتی و احمد عروبی، مغرب، دارالحدیث الکیانیة، چاپ اول.
[5]. ابن‌عربی، محیی‌الدین (1370). فصوص الحکم، تهران، انتشارات الزهراء، چاپ دوم.
[6]. ــــــــــــــ (1383). کشف المعنی عن سر اسماء الله الحسنی، قم، مطبوعات دینی، چاپ اول.
[7]. ــــــــــــــ (1420 ق). ذخائر الاعلاق: شرح ترجمان الاشواق، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول.
[8]. ــــــــــــــ (بی‌تا). الفتوحات المکیة (اربع مجلدات)، بیروت، دار الصادر، چاپ اول.
[9]. ابومدین اشبیلی مغربی، (2011م). انس الوحید و نزهة المرید، تحقیق عبدالحمید حاجیات، الجزایر، انتشارت عالم  المعرفة.
[10]. ابونصر السراج الطوسی، (1914م). اللمع فی التصوف، لیدن، مطبعة بریل.
[11]. البونی، احمدبن‌علی (1427ق). شمس المعارف الکبری، بیروت، موسسة النور للمطبوعات، چاپ دوم.
[12]. امام‌خمینی، روح‌الله (1410ق). تعلیقات علی شرح «فصوص الحکم» و «مصباح الأنس»، پاسدار اسلام، چاپ اول.
[13]. آملی، سیدحیدر (1422ق). تفسیر المحیط الأعظم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ سوم.
[14]. امینی‌نژاد، علی (1394). آشنایی با مجموعه عرفان اسلامی، قم، انتشارات مؤسسۀ امام‌خمینی، چاپ چهارم.
[15]. انصاری، خواجه عبدالله (1377). مجموعه رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری، تهران، انتشارات توس، چاپ دوم.
[16]. حقی بروسوی، اسماعیل (بی‌تا). تفسیر روح البیان، بیروت، دار الفکر، چاپ اول.
[17]. حکیم ترمذی، (1422ق). ختم الاولیاء، بیروت، مهد الآداب الشرقیة، چاپ دوم.
[18]. حمویه جوینی، سعدالدین (1383). مقاصد السالکین (این برگ‏های پیر)، تهران، نشر نی، چاپ دوم.
[19]. خرگوشی، ابوسعد عبدالملک‌بن‌محمد (1427ق). تهذیب الاسرار فی اصول التصوف، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول.
[20]. رفیق العجم (1999م). موسوعة مصطلحات التصوف، بیروت، مکتبة لبنان الناشرون، چاپ اول.
[21]. سلمی، ابوعبدالرحمن محمدبن‌الحسین (1369). مجموعة آثار السلمی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول.
[22]. صائن‌الدین علی‌بن‌ترکه (1378). شرح فصوص الحکم، قم، انتشارات بیدار، چاپ اول.
[23]. صدوق، محمدبن‌علی (1398ق). التوحید، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول.
[24]. طباطبایی، سید محمد حسین (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزۀ علمیه قم، چاپ پنجم.
[25]. عثمان یحیی؛ احمد محمد الطیب (2001م)، مؤلفات ابن‌عربی تاریخُها و تصنیفُها، مصر، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ اول.
[26]. عطار نیشابوری، فرید الدین (1386). تذکرة الأولیاء، تهران، انتشارات زوار، چاپ شانزدهم.
[27]. غزالی، ابوحامد (1421ق). المقصد الاسنی، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول.
[28]. ــــــــــــــ (بی‌تا). إحیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ اول.
[29]. ابرهیمی دینانی، غلامحسین (1381). اسماء و صفات حق، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
[30]. فرغانی، سعیدالدین (1428ق). منتهی المدارک: فی شرح تائیة ابن‌فارض، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول.
[31]. ــــــــــــــ (1379). مشارق الدراری: شرح تائیه ابن‌فارض، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم.
[32]. فناری، شمس الدین محمد حمزه (1374). مصباح الأنس بین المعقول و المشهود، تهران، انتشارات مولی، چاپ اول.
[33]. قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم (1374). الرسالة القشیریة، قم، انتشارات بیدار، چاپ اول.
[34]. ــــــــــــــ (1422ق). شرح أسماء الله الحسنی، قاهره، دار الحرم للتراث، چاپ اول.
[35]. قیصری، داود (1375). شرح فصوص الحکم، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول.
[36]. کاشانی، عبدالرزاق (الف) (1426ق). اصطلاحات الصوفیة، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول.
[37]. ــــــــــــــ (ب) (1426ق). لطائف الأعلام فی إشارات أهل الإلهام، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، چاپ اول.
[38]. ــــــــــــــ (1370). شرح فصوص الحکم، قم، انتشارات بیدار، چاپ چهارم.
[39]. ــــــــــــــ (1380). مجموعه رسائل و مصنفات کاشانی، تهران، میراث مکتوب، چاپ دوم.
[40]. کلینی، محمدبن‌یعقوب‌بن‌اسحاق (1407ق). الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.
[41]. مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی (1403ق). بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم.
[42]. ملاصدرا (1383). شرح أصول الکافی، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول.
[43]. المناوی، محمد عبدالرؤوف (1999م). الکواکب الدریة فی تراجم السادة الصوفیة، بیروت، دارالصادر، چاپ اول.
[44]. مؤید الدین الجندی (1362). نفحة الروح و تحفة الفتوح، تهران، انتشارات مولی، چاپ اول.
[45]. میهنی، محمدبن‌منور (1386). أسرار التوحید فی مقامات أبی سعید، تهران، انتشارات آگاه، چاپ هفتم.
[46]. یزدان‌پناه، سید یدالله (1389). مبانی و اصول عرفان نظری، قم، انتشارات مؤسسۀ امام‌خمینی.