بررسی کارآمدی یا ناکارآمدی «جهد» در برابر «عنایت» در منطق‌الطیر و مصیبت‌نامۀ عطار نیشابوری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه آزاد اسلامی واحد تاکستان

چکیده

عنایت در اندیشۀ عرفانی عطار موهبت خاصی است که در «ازلُ­الآزال» یا «پیشان» برای انسان رقم خورده است. با آنکه عطار آدمیان را برای رسیدن به کمال روحانی به جهدی مستمر دعوت می­کند؛ اما ازنظرِ وی جهدِ خالی از عنایت بی­ثمر است. مسئلۀ اصلی این مقاله آن است که رابطۀ میان عنایت و جهد در اندیشۀ عرفانی عطار چگونه ترسیم شده است؟ آیا سعادت روحانی انسان از موهبت الهی حاصل می­شود یا از تلاش بنده؟ عطار ازیک‌طرف، رسیدن به سعادت را موهبتِ آن­سری دانسته است و جهد سالک را بی­تأثیر و بی­مقدار می­خواند، اما از طرف دیگر، سالک را به جهد فراوان فرامی­خواند. این دو رویکرد متناقض­نما را چگونه می­توان با هم جمع کرد؟ اگر عنایت آن­سری و عطای محض است؛ پس تلاش بنده چه ارزشی دارد و این‌همه دعوت برای جهد در آثار عطار چه معنایی دارد؟ از تحلیل­های صورت‌گرفته در این مقاله به­ دست آمد که در اندیشۀ عطار، جهد «شرط» عنایت است، اما «علت» عنایت نیست؛ بنابراین، هر عنایتی همراه با جهد است، اما هر جهدی همراه با عنایت نیست. جهدِ کارآمد، محصول عنایت و محفوف به دو عنایت «پیش از جهد» و «پس از جهد» است. فرض «جهدِ بی­عنایت» در اندیشۀ عطار مطرح شده است، اما فرض «عنایتِ بی­جهد» چندان جایگاهی ندارد. تحقق سعادت نزد عطار به سه عنصر اساسی «عنایت»، «پیر» و «جهد» بستگی دارد و برتری با عنایت است. هدف این پژوهش حل مسئلۀ تعارض جهد و عنایت در نظام فکری عطار و بازخوانی پاسخ وی به این مسئله با روش توصیفی - تحلیلی است.

کلیدواژه‌ها


[1]. قرآن کریم.
[2]. احمدتوبی، مظاهر و قربان علمی (1397). «نجات و راه نیل به آن در کشف الاسرار و عُدَّة الابرار رشیدالدین ابوالفضل میبدی»، ادیان وعرفان، سال پنجاه­ویکم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان. صص ١٨١-١٦1.
[3]. اشعری، ابی­الحسن علی‌بن‌اسماعیل (بی­تا). الابانه عن اصول­الدیانه، بیروت: دار ابن­زیدون.
[4]. انصاری، خواجه عبدالله، (1349). رسائل جامع، به تصحیح وحید دستگردی، کتابفروشی فروغی تهران.
[5]. پورنامداریان، تقی (1382). دیدار با سیمرغ، چاپ سوم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
[6]. جامی، عبدالرحمن (1858). نفحات­الانس، به­تصحیح ولیام ناسولیس، مولوی غلام عیسی و مولوی عبدالحمید، کلکته: مطبعه لیسی.
[7]. حافظ شیرازی، خواجه شمس­الدین محمد (1385). دیوان اشعار، به­تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، زوار.
[8]. دهخدا، علی­اکبر (1373). لغت­نامه، چاپ اول، تهران، دانشگاه تهران.
[9]. دهقان، زیبا (1391). «کشش­وکوشش در مثنوی معنوی»، پایان­نامه کارشناسی­ارشد دانشکده ادبیات دانشگاه اراک، استادراهنما: جلیل مشیدی.
[10]. ریتر، هلموت (1379-1377). دریای جان، ترجمه عباس زریاب خویی و مهرآفاق بایبوردی، ج1و2، تهران، الهدی.
[11]. زرین­کوب، عبدالحسین (1386). صدای بال سیمرغ، چاپ پنجم، تهران، سخن.
[12]. ــــــــــــــــ (1379). یادداشت­ها و اندیشه­ها، چاپ پنجم، تهران، سخن.
[13]. سیدهاشمی، سیدمحمداسماعیل (1392). «عنایت الهی نسبت به جهان هستی از نگاه سه فیلسوف یهودی، مسیحی و اسلامی (ابن­سینا، ابن­میمون و توماس آکوئینی)»، آینه معرفت، سال دوازدهم، بهار1392، ش 34، صص63-39.
[14]. سیدان، الهام (1396). «مفهوم جذبه در نظام معرفتی عرفان اسلامی» ادیان و عرفان، سال 50، ش­­1، بهار و تابستان ١٣٩٦، صص­٤٦-29.
[15]. شریفی، محمد (1389). «کشش و کوشش در آثار عطار نیشابوری»، عرفانیات در ادب فارسی، دوره­1، ش4­، پاییز، صص93-80. .
[16]. شهری برآبادی، محمد (1369). «عنایت الهی در اندیشۀ الهی» کیهان اندیشه، مهر و آبان 1396. ش32، صص: 102-95.
[17]. عبدالحی، ا. ک. م. (1362). «مذهب اشعری»، ترجمه دکتر نصرالله پورجوادی و عبدالحسین آذرنگ، تاریخ فلسفه در اسلام، ج اول، به کوشش میرمحمد شریف، تهران،
[18]. عطار نیشابوری فریدالدین (1388). الهی‌نامه، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ پنجم، تهران، سخن.
[19]. ـــــــــــــــــ (1388). مصیبت‌نامه، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ چهارم، تهران، سخن.
[20]. ـــــــــــــــــ (1373). مصیبت‌نامه، با تصحیح و تعلیقات عبدالوهاب نورانی وصال، چاپ چهارم، تهران، زوار.
[21]. ـــــــــــــــــ (1388). منطق‌الطیر، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، ویرایش سوم، تهران، سخن.
[22]. ـــــــــــــــــ (1388). اسرارنامه، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، ویرایش دوم، تهران، سخن.
[23]. عمید، حسن (1390) لغت­نامه­، چاپ سی­و­هشتم، تهران، امیرکبیر.
[24]. عین­القضاه همدانی، عبدالله­بن­محمد (­١٣٨٥­). دفاعیات و برگزیدۀ حقایق به انضمام ترجمۀ دو رسالۀ شکوی­الغریب و زبده­الحقایق، ترجمه و تحشیۀ قاسم انصاری، چاپ دوم، تهران، منوچهری.
[25]. غزالی، ابوحامد محمد (­١٣٨٦­). احیاء علوم­الدین، ترجمۀ مؤیدالدین خوارزمی، به کوشش حسین خدیو جم، ٤ج، تهران، علمی و فرهنگی.
[26]. ـــــــــــــــــ (1383). کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیوجم، ج1، چاپ سوم، تهران، علمی و فرهنگی.
[27]. غنی­پور ملکشاه، احمد و سبیکه اسفندیار (1392).، «مایه­های عرفانی در قصاید سعدی و مقایسة آن با مصیبت­نامۀ عطّار»، ادیان و عرفان، سال چهل­وششم، ش دوم، پاییز و زمستان، صص220-193.
[28]. فروزانفر، بدیع­الزمان (1374). شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری، چ­2، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
[29]. ـــــــــــــــــ (1367). شرح مثنوی شریف، جلد اول، تهران، زوار.
[30]. کلاباذی، ابوبکر محمدبن­ابراهیم (1933­م). التعرف لمذهب­التصوف، چاپ اول، مصر: مطبعة السعادة.
[31]. مرتضوی منوچهر (1335). «تأثر خواجه حافظ از داستان شیخ صنعان»، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، ش 39، زمستان، صص 93-362.
[32]. مستملی بخاری، اسماعیل (1363). شرح­التعرف لمذهب­التصوف، جلد 1و2، چاپ اول، تهران، اساطیر.
[33]. مولوی بلخی، جلال­الدین محمد (1375). مثنوی معنوی، به­تصحیح نیکلسون. تهران، انتشارات ناهید.
[34]. مهدی­پور، حسن (1395). «تعارض نظر و عمل در مسئلۀ جبر و اختیار در اندیشۀ عطار نیشابوری»، ادبیات عرفانی، دانشگاه الزهرا، سال هشتم، شمارة 15، پاییز و زمستان، صص214-180.
[35]. میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1371). کشف­الأسرار و عدة­الأبرار، به­تصحیح علی­اصغر حکمت، چاپ پنجم، تهران، امیرکبیر.
[36]. هجویری، ابوالحسن علی (1375). کشف­المحجوب، به­تصحیح و. ژوکوفسکی و والنتین آلکسی یریچ،‏ چاپ چهارم، تهران، طهوری.
[37]. همایی، جلال­الدین (1385). مولوی­نامه؛ مولوی چه می­گوید؟­2جلد، ج1، چاپ دهم، تهران، هما.
 [39]. Ritter, Hellmut (­2003). The Ocean Of The Soul Man, the World and God in the Stories of Farid al-Din cAttar, Translated by John O’Kane with Editorial Assistance of Bernd Radtke. Brill, Leiden: Boston.