مسئلۀ «امکان اخلاق» و وحدت‌گرایی عرفانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه عرفان اسلامی پژوهشکدۀ امام‌خمینی و انقلاب اسلامی

چکیده

مسئلۀ «امکان اخلاق» در قرائت وحدت­گرایانه عرفانی یکی از چالش­های پیش روی متفکران حوزۀ نسبت اخلاق و عرفان است. یکی از نظریه­های مهم در این حوزه، «ناسازگاری اخلاق با وحدت‌گرایی عرفانی» است، بدین معنا که این نگرش عرفانی اخلاق را ناممکن و بی‌معنا می­سازد. در این نوشتار با رویکردی توصیفی - تحلیلی و با ابتنای بر نگرش منطقی، ضمن تقریر مدعای قائلان به این نظریه، پیش‌فرض‌های آن‌ها دربارۀ اخلاق و علت‌های ناسازگاری آن با وحدت­گرایی عرفانی بررسی می­شود. این پیش‌فرض‌ها را که درواقع، شرایط لازم کاربرد و اطلاق اخلاق­اند، می­توان تحت مقولات هستی‌شناختی، انسان­شناختی و ارزش­شناختی تحلیل کرد: از حیث هستی­شناختی اخلاق مستلزم کثرت‌اندیشی و قول به اصالت و واقعیت تمایزات میان امور مختلف است؛ از حیث انسان‌شناختی اخلاق مستلزم اثبات هویت­های فردی مستقل است و بر اساس آن غیریت میان «خود» و «دیگری» شکل می­گیرد و این امر برای ایجاد رابطۀ اخلاقی ضروری است و از حیث ارزش­شناختی از مقوّمات تفکر و زبان اخلاقی، اعتبار مقولات ارزشی و هنجاری متمایز مانند خیر و شر، خوب و بد یا درست و نادرست است. به ادعای صاحبان این نظریه از لوازم منطقی وحدت­گرایی عرفانی، نفی واقعیت تمایزات میان موجودات، انکار غیریت میان خود و دیگری و بی‌معنایی خیر و شر است و این امور در تضاد با پیش‌فرض‌های مذکور است و درنتیجه، شرایط کاربرد اخلاق را از میان می­برد.

کلیدواژه‌ها


[1]. استیس، و. ت (1384). عرفان و فلسفه. مترجم: بهاء‌الدین خرمشاهی، تهران، سروش.
[2]. شعبانی، محسن (1396). بی‌خویشی و خویشتن‌داری: نسبت تجربه عرفانی و اخلاق، تهران، سینا.
[3] Barnard, G. William / Kripal, Jeffrey J. (2002). Crossing Boundaries: Essays on the Ethical Status of Mysticism, New York, Seven Bridges Press.
[4] Danto, Arthur C., (1972). Mysticism and Morality: Oriental Thought and Moral Philosophy, New York, Harper Torchbooks.
[5] Danto, Arthur C., (1976),"Ethical Theory and Mystical Experience: A Response to Professors Proudfoot and Wainwright", The Journal of Religious Ethics, Vol. 4, No. 1, pp. 37-46.
[6] Horne, James R., (1983). The moral mystic, Waterloo, Wilfrid Laurier University press.
[7] Jones, Richard H., (2004). Mysticism and Morality: A New Look at Old Questions, Maryland, lexington Books.
[8] Proudfoot, Wayne (1976). "Mysticism, the Numinous, and the Moral", The Journal of Religious Ethics, Vol. 4, No. 1, pp. 3-28.
[9] Wainwright, William J., (1976). "Morality and Mysticism", The Journal of Religious Ethics, Vol. 4, No. 1, pp. 29-36.
[10] Zelinski, Daniel (2007). "FROM PRUDENCE TO MORALITY: A Case for Morality of Some Forms of Nondualistic Mysticism", Journal of Religius Ethics.