کارکرد دینی و سیاسی ایزدبانو اناهیتا در عصر ساسانی براساس نوشته های فارسی میانه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان‌های باستانی ایران، دانشگاه ولایت، ایرانشهر

چکیده

پژوهش‌های بسیاری دربارۀ ایزدبانو اناهیتا انجام شده که بیشتر آن‌ها بر اساس یافته‌های باستان‌شناختی است و کمتر پژوهشی به تجلّی این ایزدبانو در نوشته‌های فارسی میانه پرداخته است. هدف از این پژوهش، بررسی نقش و جایگاه اناهیتا در دین و شهریاری دورۀ ساسانی بر اساس نوشته‌های فارسی میانه است. در این پژوهش، با روش توصیفی - ‌تحلیلی، شواهد موجود دربارۀ اناهیتا در آثار فارسی میانه بررسی شد. یافته‌ها نشان داد که اناهیتا، به‌عنوانِ تجسم آسمانی و زمینی آب در جهان‌بینی زردشتی از ایزدان برتر و بسیار مهم بوده و در نوشته‌های فارسی ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﺑﻨﺪﻫﺶ و دﻳﻨﻜﺮد، اﻓﺰونﺑﺮ ﺗﻮﺻﻴﻒ زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪی او، بر ﻧﻘﺶ او در ﺷﻜﻞﮔﻴﺮی روﻳﺪادﻫﺎی ﻣﻬﻢ اﺳﺎﻃﻴﺮی ﻫﻤﭽﻮن زﻧﺪﮔﻲ زردشت و تولد ﻣﻨﺠﻲﻫﺎی ﺟﻬﺎن (اوﺷﻴﺪر، اوﺷﻴﺪرﻣﺎه و ﺳﻮﺷﻴﺎﻧﺲ) تأکید شده است. در کتیبه‌ها نیز نقش اناهیتا در امور سیاسی دورۀ ساسانی همچون گزینش کرتیر به‌عنوانِ نگهبان و موبد ستایشگاه‌های اناهیتا بارز است.
 

کلیدواژه‌ها


[1]. اسماعیل‌پور، ابوالقاسم و گلشن اسماعیل‌پور. (1393). «نقش خدایان ایلامی در شکل‌گیری تثلیث ایزدی هرمزد- میترا- اناهیتا»، جستارهای ادبی، تهران: شمارۀ 186، پاییز، صص 17- 28.
[2]. اکبرزاده، داریوش. (1385). سنگ‌نبشته‌های کرتیر موبدان موبد، تهران: پازینه.
[3]. آموزگار، ژاله. (1395). تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت.
[4]. آموزگار، ژاله و احمد تفضلی. (1384). اسطورۀ زندگی زردشت، تهران، چشمه.
[5]. بندهش، (1395). گزارنده مهرداد بهار، تهران: توس.
[6]. بویس، مری. (1375). تاریخ کیش زرتشت، جلد دوم: هخامنشیان، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران: توس.
[7]. تفضلی، احمد. (1397). تصحیح و ترجمۀ سُوتکرنَسک و وَرشت مانسَرنَسک از دینکرد 9، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
[8]. ــــــــــــــ (1393). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن.
[9]. ــــــــــــــ (1384). «کرتیر و سیاست اتحاد دین و دولت در دورۀ ساسانی»، بدعت‌گرایی و زندقه در ایران عهد ساسانی، به کوشش ملیحه کرباسیان و محمد کریمی زنجانی اصل، تهران: اختران، صص 31-46.
[10]. جم، پدرام. (1398). «آیا ساسانیان روحانی تبار بودند؟»، پژوهش‌های علوم تاریخی، تهران: دورۀ 11، شمارۀ 2، پاییز و زمستان، صص 43-62.
[11]. دینکرد هفتم. (1389). ترجمۀ محمدتقی راشدمحصل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
[12]. رجبی، پرویز. (1350). «کرتیر و سنگ‌نبشتۀ او در کعبۀ زردشت»، مجله بررسی‌های تاریخی، سال ششم، شمارۀ ویژه، مهرماه، صص 1-68.
[13]. روایت پهلوی، (1390). گزارنده مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
[14]. شاپورشهبازی، علیرضا. (1357). شرح مصور نقش رستم فارس، شیراز: بنداد.
[15]. شامون، ماری لوییز. (1381)، «آناهید کیش و پراکنش او»، ترجمۀ مریم اردستانی، نامه انجمن، تهران: شمارۀ 6، تابستان، صص 132-139.
[16]. عریان، سعید. (1392). راهنمای کتیبه‌های ایرانی میانه (پهلوی- پارتی)، تهران: نشر علمی.
[17]. فرای، ریچارد نلسون. (1373). میراث باستانی ایران، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
[18]. کریستن‌سن، آرتور. (1395). ایران در زمان ساسانیان، ویراستۀ حسن رضایی باغ‌بیدی، تهران: صدای معاصر.
 [19]. کومون، فرانتز. (1389). «آناهیتا ایزدبانوی آیین مزدیسنا»، ترجمۀ عبدالبشیر محمد فومشی، چیستا، تهران: سال 2.(28)، شمارۀ 276، آبان، صص 5-7.
[20]. گیرشمن، رمان. (1370). هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ترجمۀ بهرام فره‌وشی، تهران: علمی و فرهنگی.
[21]. گویری، سوزان، (1393). آناهیتا در اسطوره‌های ایرانی، تهران: ققنوس.
[22]. مزداپور، کتایون. (1378). بررسی دست‌نویس م.او.29: داستان گرشاسب، تهمورس، جمشید، گِلشاه و متن‌های دیگر، تهران: آگاه.
[23]. ﻣﻘﺪم، ﻣﺤﻤﺪ. (1388). ﺟﺴﺘﺎری درﺑﺎرۀ ﻧﺎﻫﻴﺪ و ﻣﻬﺮ، ﭼﺎپ ﺳﻮم، ﺗﻬﺮان: ﻫﻴﺮﻣﻨﺪ.
[24]. مولایی، چنگیز. (1392). آبان‌یشت: (سرود اوستایی در ستایش اردویسوراناهید)، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی. میرفخرایی ← روایت پهلوی
[25]. هرتسفلد، ارنست. (1381). ایران در شرق باستان، ترجمۀ همایون صنعتی زاده، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
[26]. هرمان، جورحینا. (1373). تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان، ترجمۀ مهرداد وحدتی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
[27]. Bartholomae, Ch., (1961). Altiranisches Wörterbuch, Walter de Gruyter, Berlin
[28]. Benveniste, E., (1929). The Persian Religion According to the Chief Greek Texts, Paris: P. Geuthner
[29]. Boyce, M., (2011). “Anāhīd”, Encyclopedia Iranica, Vol. I, Fasc. 9, pp. 1003-1011
[30]. ---------- (1982). A History of Zoroastrianism, vol. II, Under the Achaemenians, Brill, Leiden/ Köln
[31]. Chaumont, M.L, (1985). “Anāhīd”, (III. The Cult and its Diffusion), Encyclopedia Iranica, vol. 1, London, Boston and Henley
[32]. Christensen, A., (1928). Etudes sur le Zoroastrisme de la Perse antique, Kobenhavn, A. F.Host
[33]. Cumont, F, (1908). Anāhitā, Encyclopedia of Religion and Ethics, vol. 1, ed. by J. Hastings, New York
[34]. De Jong, A., (1997). Traditions of the Magi: Zoroastrianism in Greek and Latin Literature, Leiden: Brill
[35]. Geiger, W., (1882). Ostiranische Kultur im Alterum, Erlangen: Deichert
[36]. Gignoux, Ph., (1991). Les Quatre Inscriptions du Mage Kirdīr (Textes et Concordances), L’Association pour L’avancement des Etudes Iraniennes, Paris
[37]. ---------- (1972). Glossaire des Inscriptions Pehlevies et Parthes, Corpus Inscriptionum Iranicarum, London
[38]. ---------- (1968). “L’inscription de Kartir a Sar Mašhad”, Journal Asiatique 256, pp.387-418
[39]. Gnoli, G., (1974). “Politique religieuse et conception de la royaute sous les Achemenides,” Acta Iranica 2, Leiden: Brill, pp. 117-90
[40]. Gray, L.H., (1929). The Foundation of the Iranian Religion, Bombay: K.R. Cama Oriental Institute
[41]. Grenet, F, (1990). “Observations sur les titres de Kirdīr”, Studia Iranica 19, pp. 87-94
[42]. Herzfeld, E, (1924). Paikuli, Berlin
[43]. Hintze, A, (2009). “Avestan Literature”, in Ronald E. Emmerick and Maria Mauch, eds., The Literature of Pre-Islamic Iran, London: I. B. Tauris, pp. 1-71
[44]. Humbach, H and Skjaervo, P.O, (1978-1983). The Sassanian Inscription of Paikuli, 3vols, Wiesbaden
[45]. Kellens, J., (2002-03). “Le probleme avec Anāhitā,” Orientalia Suecana 51-2, pp. 317-26
[46]. Kent, R.G, (1950). Old Persian, Grammar, Texts, Lexicon, American Oriental Society, New Haven, Connecticut
[47]. Lommel, H., (1954). “Anahita-Sarasvati,” Asiatica: Festschrift fur Friedrich Weller Zum 65, Leipzig: Harrassowitz, pp. 405-13
[48]. Malandra, W., (2013). “Anāhitā: What’s in a Name?” in Jamsheed K. Choksy and Jennifer Dubeansky, eds., Gifts to a Magus: Indo-Iranian Studies Honoring Firoze Kotwal, New York: Peter Lang, pp. 104-111
[49]. ----------, (1983). An Introduction to Ancient Iranian Religion, Minneapolis: University of Minnesota Press
[50]. Nöldeke, Th. (1887). Aufsätze zur persischen Geschichte, Leipzig, Weigel
[51]. Nyberg, H. S., (1938). Die Religionen des alten Iran, Leipzig: J. C. Hinrichs
[52]. Pakzad, F, (2005). Bundahišn Zoroastrische Kosmogonie und Kosmologie, Band I, Kritische Edition, Tehran
[53]. Panaino, A., (2000). “The Mesopotamian Heritage of Achaemenian Kingship,” in Sanno Aro and R. M. Whiting, eds., The Heirs of Assyria: Proceedings of the Opening Symposium of the Assyrian and Babylonian Heritage Project, Helsinki: The Neo-Assyrian Text Corpus Project, pp.35-49
[54]. Skjaervo, P.O, (1983). The Sassanian Inscription of Paikuli, Part 3.1 (Restored Text and Translation), Munich, Germany
[55]. Widengren, G., (1965). Die Religionen Irans, Stuttgart: Kohlhammer
[56]. Williams, A. (1990). The Pahlavi Rivāyat Accompanying the Dādēstān ī Dēnīg, Transliteration, Transcription and Glossary, Copenhagen