تحلیل تحول و تبدل صفت عارفانۀ حیا بر اساس مراتب ‌سه‌گانۀ سِیروسلوک

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری

2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری

3 استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری

چکیده

در این پژوهش، صفت عارفانۀ حیا در برخی از مهم‌ترین آثار برجستۀ عرفانی تا قرن نهم هجری تحلیل می‌شود. بنیان این پژوهش بر اساس تحلیل حیا از منظر مراتب سِیروسلوک عرفانی است. این بررسی که با روشی توصیفی - تحلیلی نوشته شده است، نشان می‌دهد که صفت حیا در سخن برخی از عارفان، در هریک از مراتب سه‌گانۀ سلوک، رویکرد متفاوتی داشته و دچار تحول و تبدل محتوایی شده است. چنان‌که در مرتبۀ نخست سلوک که مقام فرق است، ویژگی ایجابی و کوشش‌مدارانه دارد. سالک در این ساحت سعی در اتصاف به حیا و لوازم آن دارد. در مرتبۀ دوم که مقام فنا است، جذبۀ الهی سالک را از وجود مجازی و همۀ صفاتش فانی می‌سازد، لذا حیا در عارف خصوصیتی سلبی و تنزیهی ‌می‌یابد، کوشش او زایل و اتصافش به حیا‌ ترک می‌شود؛ اما در مرتبۀ سوم، یعنی مقام بقا، عارف مظهر اسما و صفات الهی می‌شود. ازاین‌رو، حیا در عارف پس از سلب، مجدداً به شکل ایجابی، اما تحول‌یافته نمود می‌یابد. نتیجۀ این بررسی نشان می‌دهد با وجود اینکه سخنان بیشتر عارفان دربارۀ حیا با ویژگی‌های مرتبۀ فرق مطابقت دارد؛ اما سخنان عده‌ای از آنان از حیا، علاوه ‌بر مرتبۀ فرق، بر خصوصیات و احکام مرتبۀ فنا و نیز مرتبۀ بقا هم‌پوشانی دارد.
 

کلیدواژه‌ها


[1]. قرآن مجید (1376)، ترجمۀ محمدمهدی فولادوند، چاپ سوم، تهران، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
[2]. ابن‌عربی، محیی‌الدین ‏(بی‌تا)، الفتوحات ­المکیة، (4جلدی)، ج2، چاپ اول‏، بیروت، دارالصادر.
[3]. ــــــــــــــــــ ‏(1384)، الفتوحات ‌المکیة، (17جلدی)، ترجمۀ محمد خواجوی، جلد 7، چاپ دوم‏، تهران، مولی.
[4]. ابن‌منظور، محمدبن مکرم (1414 ق)، لسان ‌العرب، (15 جلدی)، ج14، چاپ سوم، بیروت، دارالصادر.
[5]. انصاری، خواجه عبدالله (1388)، صد میدان، به اهتمام قاسم انصاری، چاپ هشتم، تهران، طهوری.
‏[6]. بقلی شیرازی‏، روزبهان ( 1374)، شرح شطحیات‏، تصحیح هانری کربن‏، چاپ سوم‏، تهران‏، طهوری‏.
[7]. تهانوی، محمد­علی ( 1996م)، موسوعة کشاف اصطلاحات‌الفنون و العلوم، تصحیح علی دحروج چاپ اول، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون.
[8].جامی، نورالدین عبد­الرحمان .(1389)، هفت اورنگ، تصحیح مرتضی مدّرس گیلانی، چاپ نهم، تهران، مهتاب.
[9]. ــــــــــــــــ (1383)، أشعة اللمعات، تصحیح هادی رستگار مقدم گوهری، چاپ اول، قم، بوستان کتاب.
[10]. ـــــــــــــــ (1378)، کلیات دیوان، (2جلدی)، ج2، تصحیح اعلاخان افضح‌زاد، چاپ اول، تهران، دفتر مطالعات ایرانی، میراث مکتوب.
[11]. جرجانی، سیدشریف (1370)، التعریفات، چاپ چهارم، تهران، ناصرخسرو.
[12]. جعفر‌بن‌محمد، (ع)، (1400ق)، مصباح ‌الشریعة، چاپ اول، بیروت، اعلمی.
[13]. خرکوشی، ابوسعد عبدالملک، (1427 ق) تهذیب ‌الاسرار فی اصول ‌التصوف، تصحیح امام سید محمد علی‏ چاپ اول، بیروت، دارالکتب‌العلمیة.
[14]. دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه (16 جلدی)، ج6، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران و روزنه.
[15]. راغب اصفهانی، حسین (1374)، مفردات الفاظ قرآن، چاپ دوم، تهران، مرتضوی.
[16]. سجادی، سید جعفر(1383). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چاپ هفتم، تهران، طهوری.
[17]. سنایی، ابوالمجد مجدود (1383)، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی‏، چاپ ششم، تهران‏، دانشگاه تهران‏.
[18]. سهروردی‏، شهاب‌الدین ابوحفص( 1427 ق‏)، عوارف المعارف‏، تصحیح احمد عبدالرحیم السایح و توفیق علی وهبة، چاپ اول‏، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة.
[19].طبرسی، حسن‌بن‌فضل‏ ( 1412 ق)، مکارم ‌الأخلاق‏، چاپ چهارم‏، قم‏، الشریف‌الرضی‏.
[20].عراقی‏، فخرالدین (1384)، لمعات، تصحیح محمد خواجوی، چاپ سوم، تهران‏، مولی.
[21]. عطار نیشابوری، فریدالدین ‏( 1384) دیوان عطار، تصحیح تفضلی‏، چاپ یازدهم‏، تهران‏، علمی و فرهنگی‏.
[22]. ــــــــــــــــ ( 1905 م‏)، تذکره ‌الأولیاء، تصحیح رینولد نیکلسون‏، (2جلدی)، چاپ اول‏، مطبعه لیدن‏.
[23]. غزالی، ابو حامد محمد ( 1386)، ترجمۀ احیاء علوم الدین، (4جلدی)، ج1، ترجمۀ مؤیدالدین خوارزمی‏، تصحیح حسین خدیو جم‏، چاپ ششم‏، تهران‏، علمی و فرهنگی‏.
[24]. قشیری، ابوالقاسم (1374)، رسالۀ قشیریۀ‏، تصحیح عبدالحلیم محمود و محمود‌بن‌شریف‏، چاپ اول، قم، بیدار‏.
[25]. کاشانی‏، عزالدین محمود، (1388)، مصباح ‌الهدایة و مفتاح ‌الکفایة، چاپ اول‏، تهران‏، هما.
[26]. کلابادی، ابوبکر محمد(1371)، التعرّف لمذهب التصوف، به کوشش محمدجواد شریعت، چاپ اول، تهران، اساطیر.
[27]. کلینی، محمد (1407 ق‏)، الکافی: (ط - الإسلامیة)، (8جلدی)، ج2، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، چاپ چهارم، تهران، دارالکتب الإسلامیة.
[28]. مکی‏، ابوطالب (1417 ق‏)، قوت القلوب فی معاملة المحبوب‏، (2جلدی)، ج1، تصحیح باسل عیون‌السود، چاپ اول، بیروت‏، دارالکتب العلمیة.
[29]. مولوی، جلال‌الدین محمد ( 1384) دیوان کبیر شمس‏، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران‏، طلایه‏.
[30]. مولوی، جلال‌الدین محمد ( 1373)مثنوی معنوی‏، تصحیح توفیق سبحانی‏، تهران‏، وزارت ارشاد اسلامی‏.