بررسی کارکردِ ساختارهای موسیقایی در زبان عرفانی مصباح الهدایه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان

2 دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان

چکیده

بررسی ارتباط متقابل فرم و محتوا در آثار عرفانی - ادبی علاوه بر تبیین کارکرد‌های عناصر دخیل در آن متون، انگیزه‌های مؤلف را از نگارش آن اثر نشان می‌دهد. مصباح الهدایه اثر معروف و برجستۀ عرفانی عزالدین محمود کاشانی در قرن هشتم هـ است که در زمینۀ عرفان نظری نگاشته شده است. مؤلف با گسترش تبویب آرای نظری صوفیه، استشهاد به اقوال ایشان و توجه افراطی به ساختار موسیقایی کلام می‌کوشد از زبان تصوف که در قرن هشتم هیچ‌گونه صدق عاطفی و تجربۀ نفسانی ندارد، آشنایی‌زدایی کند؛ اما این توجه افراطی به ساحت موسیقایی زبان، جز مبتذل‌ساختن آن و مرموز و مغموض‌ساختن کلام نتیجه‌ای در پی ندارد و هرگز از تجارب اصیل عرفا در سده‌های نخستین خبر نمی‌دهد. نگارندگان در این نوشتار با تبیین انگیزه‌ها و عوامل درون‌متنی و برون‌متنی به تحلیل چرایی کاربرد آگاهانه موسیقی در کتاب مصباح الهدایه می‌پردازند. به‌طورکلی، فقر تجارب اصیل عرفانی در قرن هشتم، تقلید از ساحت لفظی زبان عرفانی ابن‌عربی در تکوین عوالم عرفانی – موسیقایی، سبک فنّی و قابلیت ساختارهای صرفی و اشتقاقی زبان عربی ازجملۀ اسباب و انگیزه‌های مؤلف از کاربرد آگاهانۀ موسیقیِ کلام بوده است. علاوه‌براین، بررسی تطبیقی متن مصباح الهدایه با منابع عربی آن و کیفیت تأثیرپذیری مؤلف از سخنان صوفیه، نشان می‌دهد که مؤلف در بهره‌گیری از مضمون سخن مشایخ، استشهاد به سخنان ایشان و گسترش محور افقی کلام مشایخ، ساحت موسیقایی کلام را تقویت کرده است.

کلیدواژه‌ها


[1]. ‌ابن‌عربی، محیی‌الدین (بی‌تا). فصوص الحکم، التعلیقات علیه به قلم أبوالعلا عفیفی، الجزء الأول، بیروت، الناشر دارالکتاب‌ العربی.
[2]. استیس، و.ت (1367). عرفان و فلسفه، ترجمۀ بهاء‌الدین خرمشاهی، چاپ سوم، تهران، سروش.
[3]. ‌افراسیاب‌پور، علی‌اکبر (1389). «اخلاق در مصباح الهدایه»، مجلّۀ اخلاق، ش 22، زمستان، صص 71-92.
[4]. بهار، محمدتقی (1349). سبک‌شناسی یا تاریخ تطوّر نثر فارسی، جلد دوم، تهران، انشارات امیرکبیر.
[5]. پزشکی، ناهیدسادات و عاتکه، نریمیسا (1395). «بازتاب هرمنوتیکی قرآن در مصباح‌ الهدایۀ کاشانی»، فصلنامۀ عرفانیّات در ادب فارسی، ش 28، پاییز، صص 11-26.
[6]. پورنامداریان، تقی (1367). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی.
[7]. تجلیل، جلیل (1390). معانی و بیان. چاپ دوم، تهران، مرکز دانشگاهی.
[8]. خطیبی، حسین (1344). تاریخ تطوّر نثر فنّی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
[9]. خوشحال، دستجردی طاهره (1381). «مقایسۀ طریقت‌نامۀ عمادالدین فقیه کرمانی و مصباح الهدایه عزّالدین محمود کاشانی»، مجلۀ پژوهشی دانشگاه اصفهان (علوم انسانی)، اصفهان، جلد چهارم، ش 2، صص 77-100.
[10]. رجایی بخارائی، احمد‌علی (1375). فرهنگ اشعار حافظ، تهران، انتشارات علمی.
[11]. سرّاج طوسی، أبی‌نصر عبدالله‌بن‌علی (1914). اللمع فی التصوف، قد أعتنی بنسخه و تصحیحه رنولد الّن نیکلسون، لیدن، فی مطبعه بریل.
[12]. سهروردی، شهاب‌الدین أبی‌حفص عمر (بی‌تا). عوارف المعارف، به تحقیق امام الدکتور عبدالحلیم محمود و الدکتور محمود‌بن‌شریف، الجزء الثانی، القاهره، الناشر دارالمعارف.
[13]. سهروردی، شهاب‌الدین أبی‌حفص عمر (1364). عوارف المعارف، ترجمۀ ابومنصور عبدالمؤمن اصفهانی، تهران، علمی و فرهنگی.
[14]. شعبانزاده، مریم (1384). «بررسی جنبه‌های فرهنگ‌نگاری در مصباح الهدایه»، مجله زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سیستان و بلوچستان، سال سوم، پاییز و زمستان، صص63-78.
[15]. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1384). دفتر روشنایی، چاپ دوم، تهران، سخن.
[16]. ــــــــــــــــــــ (1391الف). رستاخیز کلمات، چاپ سوم، تهران، سخن.
[17]. ــــــــــــــــــــ (1392). زبان شعر در نثر صوفیه، چاپ دوم، تهران، سخن.
[18]. ــــــــــــــــــــ (1391ب). موسیقی شعر، چاپ سیزدهم، تهران، نشر آگه.
[19]. شمیسا، سیروس (1390). نگاهی تازه به بدیع، چاپ چهارم، تهران، میترا.
[20].غلامرضایی، محمد (1388). سبک‌شناسی نثرهای صوفیانه، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
[21]. غنی، قاسم (1386). بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، جلد دوم، تهران، انتشارات هرمس.
[22]. فتوحی، محمود (1389). «از کلام متمکّن تا کلام مغلوب»، فصلنامۀ نقد ادبی، تهران، سال سوم، ش 10، تابستان، صص 35-62.
[23]. فولادی، علیرضا (1389). زبان عرفان، چاپ سوم، تهران، سخن – فراگفت.
[24]. قشیری، أبوالقاسم (1989). الرساله القشیریه، تحقیق الإمام عبدالحلیم محمود و الدکتور محمود‌بن‌الشریف، القاهره، مؤسّسه دارالشعب.
[25]. کاشانی، عزّالدین محمود‌‌بن‌علی (1367). مصباح الهدایه و مفتاح‌الکفایه، به تصحیح استاد علّامه جلال‌الدین همایی، چاپ سوم، تهران، هما.
[26]. محقّقی، عبد المجید و فاطمه، حیات داوودی و میترا، اکبرزاده (1397). «تحلیل ساخت و معنا در مصباح الهدایه و نسبت آن با گفتمان عرفانی»، فصلنامۀ کاوش‌نامه، یزد، سال نوزدهم، ش 36، بهار، صص 169-200.
[27]. مرتضوی، منوچهر (1384). مکتب حافظ، چاپ چهارم، تبریز، انتشارات ستوده.
[28]. مکّی، أبی‌طالب محمد‌بن‌علی (2001). قوت القلوب فی معامله المحبوب، حقّقه و قدّم له و علّق حواشیه الدکتور محمود إبراهیم محمد الرضوانی، الجزء الثّانی، القاهره، مکتبه دارالتُراث.
[29]. میرباقری فرد، سید‌ علی‌اصغر (1394). تاریخ تصوف، جلد دوم، تهران، سمت.
[30]. نویا، پُل (1373). تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، چاپ اول، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
[31]. واعظ، سعید (1383). «پژوهشی در اشعار عربی مصباح الهدایه و مفتاح‌الکفایه»، فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی، تهران، ش 5، پاییز، صص 147-164.