مقایسۀ تحلیلی ردیه های عالمان اخباری عصر صفوی با تکیه بر درایت ‌نثار محمد علم‌الهدی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان؛

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

چکیده

محمد علم‎الهدی (1039-1115هـ .ق)، فرزند ارشد ملامحسن فیض کاشانی، در رسالۀ درایت ‌نثار به نقد مجدانۀ صوفیه پرداخت. این رساله از جمله ردیه­های عصر صفوی است که تاکنون به نثر ادیبانه و تصاویر شاعرانۀ آن توجه نشده است. دسته­ای از عالمان و فقیهان شیعه در عصر مذکور، به قصد تثبیت تشیع و دفاع از شریعت محمدی به مخاصمۀ صوفی برخاستند. همگی ایشان از زبانی ساده و بی­پیرایه بهره جستند؛ اما در این میان علم‎الهدی سه گونه نثر متفاوت را به کار گرفت. این نوشتار می­کوشد ضمن بررسی ردیه­های مشهور و تحلیل مقایسه‎ای موضوعات مشترک میان آن‌ها، ارزش­های ادبی و سبک نثر رسالۀ درایت ‌نثار را معرفی کند و در نهایت، نشان ­دهد تمام ردیه‌های موردِواکاوی این پژوهش، با تکیه بر اخباری‌گری بسیار، بر تصوف تاخته­اند و تنها اثری که افزون بر استناد فراوان به آیات و احادیث، به کاربست آرایه­ها و زیورهای ادبی توجه کرده تا توجه مخاطبان را جلب کند، درایتنثار محمد علم‎الهدی است.

کلیدواژه‌ها


[1]. آقاحسینی، حسین؛ همتیان، محبوبه (1394). نگاهی تحلیلی به علم بیان.تهران، سمت.
[2]. آقانوری، علی(1387). عارفان مسلمان و شریعت اسلام. قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
[3]. تهرانی، آقا بزرگ (بی تا). الذریعه إلی تصانیف­الشیعه. مکتبه الطهوری و مطبعه الغری النجف.
[4]. رسول جعفریان(1393). تاریخ ایران از آغاز اسلام تا زمان صفویان. ج دوم، تهران، علم.
 [5]. ـــــــــــ (1388). سیاست و فرهنگ روزگار صفوی. ج دوم، تهران، علم.
[6]. ـــــــــــ (1379). صفویه در عرصه دین و فرهنگ و سیاست. جلد دوم، قم، پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه.
[7]. ــــــــــــ (1377). میراث اسلامی ایران. دفتر دوم، قم، کتابخانۀ آیه الله العظمی مرعشی نجفی.
[8]. ـــــــــــــ (1371). ده رسالۀ محقق بزرگ فیض کاشانی. اصفهان، انتشارات مرکز تحقیقات علمی و دینی امیرالمؤمنین.
 [9]. ــــــــــــــ (1370). د ین و سیاست در دورۀ صفوی. قم، انتشارات انصاریان.
 [10]. ـــــــــــ (1369)، «رویارویی فقیهان و صوفیان در عصر صفویان». کیهان اندیشه، ش33، آذر و دیماه، صص101-127.
 [11]. الحر العاملی، محمد‌بن‌حسن (1400ق). الاثنا عشریه. نمقه و علق علیه و اشرافه علی طبعه: سید مهدی ازوردی و شیخ محمد درودی، قم، دارالکتب العلمیه.
[12]. حسینی اشکوری، سید احمد (1374). «وصف­العلمای محمد علم‌الهدی». دفتر دوم میراث اسلامی ایران به اهتمام رسول جعفریان، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی.
[13]. خوش­نویس، حمید (1383)، «معرفی ردیه­های نگاشته شده بر تصوف». نشریه آینۀ پژوهش، ش85، فروردین و اردیبهشت، صص109-118.
 [14]. زرین­کوب، عبدالحسین (1394). ارزش میراث صوفیه. چ هفدهم، تهران، امیرکبیر.
 [15]. ـــــــــــــ (1393). دنبالۀ جست‌وجو در تصوف ایران. چ سیزدهم، تهران: امیرکبیر.
[16]. ــــــــــــــ (1383). تصوف ایرانی در منظر تاریخی آن. ترجمه­ مجدالدین کیوانی، تهران، سخن.
[17]. درایتی، مصطفی (1391). فهرستگان نسخه­های خطی ایران(فنخا). ج 11، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه­های ملی جمهوری اسلامی ایران.
[18]. شمیسا، سیروس (1386). سبک­شناسی نثر. چ دهم، تهران، میترا.
[19]. شوشتری، محمد جواد (1385)، «تصوف در آینۀ دانشمندان اسلامی». مجله کتاب نقد، ش 39، تابستان، صص 225-254.
[20]. شیرازی، صدرالدین (1381). کسر اصنام الجاهلیه. تصحیح، تحقیق و مقدمۀ محسن جهانگیری، با اشراف سید محمد خامنه­ای، تهران، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
[21]. سلمی، عبدالرحمن محمد‌بن‌الحسین (1369). مجموعه آثار سلمی: مسألۀ صفات الذاکرین و المتفکرین. محقق و مصحح: ابوالمحفوظ الکریم المعصومی، تهران، نشر دانشگاهی.
[22]. عبدی، حسین و سید مهدی زرقانی (1396). «تحلیل گفتمانی رساله­های ردیه بر تصوف عصر صفوی». فصلنامه ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا. تهران، سال نهم، ش 16، بهار و تابستان، صص119-144.
[23]. عروج‌نیا، پروانه و دیگران (1393). تاریخ و جغرافیای تصوف. چ دوم، تهران، نشر کتاب مرجع.
[24]. علم‌الهدی، محمد (1107ق). درایت ‌نثار. تهران، مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 2079.
[25]. فیض، علی­رضا (1386). «شرح احوال و آثار فیض کاشانی». نشریه رهنمون، ش 23و 24، تابستان و زمستان، صص7-34.
[26]. فیضی، مصطفی (1371). کلیات فیض کاشانی. جلد اول، قم، اسوه.
[27]. قزوینی، ابوالحسن ( 1367)، فوائد الصفویه، تصحیح مریم میراحمدی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
[28]. قمی، محمد طاهر (1336). تحفه الاخیار. (بی جا): انتشارات نور.
 [29]. مجلسی، مولی محمد باقر (1391ق). عین الحیوه. با مقدمۀ سید ابراهیم میانجی، قم، کتابفروشی اسلامیه.
[30]. مرعشی، سید شهاب­الدین (1388ق). معادن الحکمه فی مکاتیب­الائمه تألیف محمد‌بن‌محسن‌بن‌مرتضی کاشانی. ج اول، تهران، کتابخانۀ وزیری یزد.
[31]. مقدس اردبیلی(1386). حدیقه الشیعه. ویراست و تحقیق کریم فیضی، قم، دلشاد.
[32]. موسوی، سید جلال(1396). تصوف عصر صفوی و ادبیات آن دوره. تهران، امیرکبیر.
[33]. میرلوحی، سید محمد(1374). «سلوه الشیعه و قوه­الشریعه». چاپ شده در میراث اسلامی ایران، دفتر دوم، به کوشش شیخ احمد عابدی، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی.
[34]. نسفی، عزیزالدین(1386). انسان الکامل. مصحح ماریژان موله، تهران، طهوری.
[35]. نصیری، محمد ابراهیم‌بن‌زین‌العابدین(1373). دستور شهریاران. به کوشش محمد نادر نصیری مقدم، تهران، انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمد افشار یزدی.
 [36]. نیومن، اندرو (1379). «برداشت‌های ملاگونه از روش­های صوفیانه در ایران اواخر سده یازدهم: بحث­هایی دربارۀ حلیّت غنا». جلد اول میراث تصوف از لئوناردو لویزن، مترجم مجدالدین کیوانی، تهران، نشر مرکز.
[37]. یوسف­پور، محمدکاظم (1380). نقد صوفی: بررسی انتقادی تاریخ تصوف با تکیه بر اقوال صوفیان تا قرن هفتم هجری. تهران، روزنه.
[38]. http: //www.dlib.ical.ir (1397/2/28).