موافقان و مخالفان عرفان در حوزۀ علمیۀ قم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه تهران

چکیده

یکی از رویکردهای دینی و دانشی در حوزۀ علمیۀ قم، رویکرد عرفانی است که از بدو تأسیس حوزۀ نوین این شهر، در آغاز سدۀ کنونی تا زمان حاضر حیات داشته است. مخالفان این رویکرد در این دوره همواره به نقد جدی این رویکرد پرداخته‌اند. خاستگاه رویکرد عرفانی قم دو مکتب حکمی تهران و اخلاقیون نجف است و حامیان این رویکرد در پایبندی به میراث عرفانی اسلام و نقد جنبه­های خانقاهی تصوف و نیز تطبیق آموزه‌های صوفیه با کلمات امامان شیعه و نیز ارائۀ تفسیر عرفانی از قرآن و روایات مانند سلف خود عمل کرده‌اند و همین امور باعث فاصله‌گرفتن آنان از تصوف محض شده است و درنتیجه، از اتهام صوفی‌بودن رهیده‌اند. همچنین، آن‌ها از فشار مخالفان خود نیز متأثرند و در استناد به کلمات صوفیه بسیار محتاط­ عمل می­کنند و همواره بر تمایزات و اختلافاتشان با تصوف تأکید دارند. مسیر سومی در میانه نزاع موافقان و مخالفان و متأثر از این نزاع، در دهه­های اخیر سر برآورده است که مدعایش گذر از عرفان موجود به‌سویِ عرفان ناب، راستین، حقیقی و بدون شائبه است. کوشش­های معرفتی این دسته نقش مؤثری در حفظ و بقای گفتمان عرفانی و نیز آشناکردن مخالفان عرفان با این گفتمان داشته است و البته چنین رویکردی در شیعه بدیع نیست و پیش‌تر در آثار امثال فیض کاشانی بروز داشته است و این عده عملاً در برابر عرفان از جست‌وجوی عرفانی ناب با عناوینی چون عرفان وحیانی و اهل بیتی سخن می­گویند.

کلیدواژه‌ها


1[. اسفندیار، محمودرضا (1398). تاریخ تصوف و عرفان اسلامی از آغاز عصر صفوی تا اواخر دورۀ قاجاریه. زیر نظر شهرام پازوکی، تهران، سازمان مطالع و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت).
]2[. اصفهانی، میرزامهدی (1386). ابواب الهدی به روایت نسخه فائقی. تحقیق حسن جمشیدی، قم، بوستان کتاب.
]3[. تهرانی، میرزا جواد (1390). عارف و صوفی چه می­گویند. تهران: نشر آفاق.
]4[. ــــــــــــــــــ (1392). میزان المطالب. تهران، نشر آفاق.
]5[. پازوکی، شهرام (1379). «گفتاری در باب انتساب سلاسل صوفیه به حضرت علی». فصلنامه اندیشه دینی، تهران، پاییز و زمستان 1379، دورۀ 2، شماره 1-2، صص59-74.
]6[. جعفریان، رسول (1379). صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست. جلد دوم، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
]7[. حسن­زاده آملی، حسن (1380). عرفان، حکمت متعالیه. قم، الف. لام. میم.
]8[. حکیمی، محمدرضا (1375). مکتب تفکیک. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
]9[. ــــــــــــــــــ (1381). معاد جسمانی در حکمت متعالیه. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
]10[. خاوری، اسدالله (1395). ذهبیه: تصوف علمی-آثار ادبی. تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم.
]11[. خمینی، سیدروح‌الله (1371). شرح چهل حدیث. تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی(ره).
]12[. ــــــــــــــــــ (1376). مصباح­الهدایة الی الخلافة و الولایة. مقدمه از سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ سوم.
]13[. ــــــــــــــــــ (1378). صحیفه امام. ج21، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی.
]14[. رودگر، محمدجواد (1394). «معرفت شهودی به حق تعالی در عرفان وحیانی». مجله ذهن، تهران، زمستان 1394، شماره 64، صص 5-38.
]15[. ــــــــــــــــــ (1395). «چیستی عرفان وحیانی و شاخصه‌های آن (با تأکید بر دو شاخص توحید و موحد در عرفان نظری)». فصلنامه قبسات، تهران، بهار 1395، شماره 79، صص 151-180.
]16[. ــــــــــــــــــ (1396). «مؤلفه­های صراط سلوک (با رویکردی به آیات و احادیث. مجله مطالعات معنوی، قم، پاییز و زمستان 1396، شماره 24، صص 147-166.
]17[. سعادت­پرور، علی (1388). پاسداران حریم عشق. ج1، تهران، احیاء کتاب.
]18[. سیدان، سیدجعفر، (1392). توحید از نگاه وحی و فلسفه و عرفان، قم، انتشارات دلیل ما.
]19[. شیخ، محمود (1388). «نهادهای دینی و اصناف دینداران در غزل عرفانی امام خمینی».‌ تهران، دوفصلنامه پژوهشنامه عرفان، تهران، سال اول، شماره اول، پاییز و زمستان.
]20[. ــــــــــــــــــ (1392). «نقدهای مکتب تفکیک بر وحدت وجود». فصلنامه کتاب نقد، تهران، سال 14-15، شمارۀ 65 و 66، زمستان 1391 و بهار 1392، صص161-182.
]21[. ــــــــــــــــــ (1394). مکتب اخلاقی عرفانی نجف. تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
]22[. ــــــــــــــــــ (1396). مکتب حکمی تهران و عرفان اسلامی. تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
]23[. صافی اصفهانی، علی (1389). «طریق حق در سیر و سلوک ویژه پانزدهمین سالگرد ارتحال فقیه ربانی و عارف قرآنی حضرت آیت‌الله حاج شیخ حسن صافی اصفهانی»، فصلنامه نورالصادق، اصفهان، شماره 13، صص108-116.
]24[. صافی گلپایگانی، لطف­الله (1385). شرح حدیث عرض دین حضرت عبدالعظیم حسنی. قم، آستان مقدس حضرت معصومه (س).
]25[. ــــــــــــــــــ (1388). «عرفان اسلامی و عارف حقیقی: مرجع عالیقدر شیعه، آیت‌الله العظمی حاج شیخ لطف­الله صافی گلپایگانی»، فصلنامه نورالصادق، اصفهان، شماره8، صص14-19.
]26[. ــــــــــــــــــ (1391). معارف دین. قم، مرکز تنظیم و نشر آثار آیت‌الله صافی گلپایگانی.
]27[. صدوقی سها، منوچهر (1383). «در یگانگی و دوگانگی تصوف با عرفان»، مجموعه‌مقالات با عنوان فوائد در عرفان و فلسفه و تصوف و تاریخ آن، تهران، انتشارات آفرینش.
]28[. طباطبایی، سید محمدحسین (1387). رسالت تشیع در دنیای امروز (گفت و گویی دیگر با هانری کربن).‌ به­کوشش هادی خسروشاهی، قم، بوستان کتاب قم.
]29[. ــــــــــــــــــ (1395ق). المیزان فی تفسیر القرآن، ج5، بیروت، مؤسسۀ الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم.
]30[. عراقی، محسن (1392). اصول عرفان ناب اسلامی در معارف سجادی(ع)، قم، دفتر نشر معارف.
]31[. فصلنامه نورالصادق (1388). «استفتاء در مورد صوفیه از آیت‌الله نوری همدانی»، فصلنامه نورالصادق، اصفهان، شماره 8، صص13-14.
]32[. فنائی اشکوری، محمد (1389). «شاخصه‌های عرفان ناب شیعی». مجله شیعه­شناسی، قم، زمستان 1389، شمارۀ32، صص7-30.
]33[. قزوینی، مجتبی (1392). بیان الفرقان. تعلیقات سیدجعفر سیدان، قم، انتشارات دلیل ما.
]34[. م‍رواری‍د، م‍ه‍دی (1381). ب‍ح‍ث‍ی‌ پ‍ی‍رام‍ون‌ مسئله‌ای‌ از م‍ع‍اد در م‍ح‍ض‍ر اس‍ت‍اد ج‍وادی‌ آم‍ل‍ی‌ و اس‍ت‍اد س‍ی‍د ج‍ع‍ف‍ر س‍ی‍دان. م‍ش‍ه‍د، ولای‍ت‌.
]35[. مصباح یزدی، محمدتقی (1390). در جستجوی عرفان اسلامی. تدوین و نگارش محمدمهدی نادری قمی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ چهارم.
]36[. مطهری، مرتضی (1377). مجموعه آثار، ج23: عرفان حافظ. تهران، انشارات صدرا، چاپ هشتم.
]37[. ــــــــــــــــــ (1380). کلیات علوم اسلامی، ج2: کلام- عرفان- حکمت عملی. تهران، انشارات صدرا، چاپ هشتم.
]38[. مکارم‌شیرازی، ناصر (1385). الفتاوی الجدیده. اعداد کاظم خاقانی و ابوالقاسم علیان‌نژاد، قم، مدرسۀ الامام علی‌بن‌ابیطالب.
]39[. نصر، سیدحسین (1383). سنت عقلانی اسلامی در ایران. ترجمه و تحقیق سعید دهقانی، تهران، قصیده­سرا، چاپ دوم.
]40[. ــــــــــــــــــ (1384). «عرفان نظری و تصوف علمی و اهمیت آنها در دوران کنونی، ترجمۀ ان­شاءالله رحمتی، اطلاعات حکمت و معرفت، تهران، شماره1، صص11-20.
]41[. یوسف­وند، محمدصادق (1386). «امام (ره)، استاد آشتیانی و مخالفان فلسفه»، حکمت رضوی، مشهد، زمستان 1385 و بهار 1386، شماره 16 و 17.
[42]. Algar, Hamid (2006). “ʿAllĀma Sayyid MuḤammad Ḥusayn ṬabĀṬabĀʾĪ: Philosopher, Exegete, and Gnostic Author(s)”. Journal of Islamic Studies, Vol. 17, No. 3 (September 2006), pp. 326-351, Published by: Oxford University Press Stable URL: https://www.jstor.org/stable/26199626.
[42]. Algar, Hamid (2006). “ʿAllĀma Sayyid MuḤammad Ḥusayn ṬabĀṬabĀʾĪ: Philosopher, Exegete, and Gnostic Author(s)”. Journal of Islamic Studies , Vol. 17, No. 3 (September 2006), pp. 326-351, Published by: Oxford University Press Stable URL: https://www.jstor.org/stable/26199626.
[43]. Asghari, Seyed AmirHossein. "Ontology and Cosmology of the ʿaql in Ṣadrā's Commentary on Uṣūl Al- Kāfī." Journal of Shi'a Islamic Studies 10, no. 2 (2017): 157-82. https://doi.org/10.1353/isl.2017.0011.
[44]. Asghari, Seyed Amirhossein. "Replacing Sharia, Ṭarīqah and Ḥaqīqah with Fiqh, Akhlāq, and Tawḥīd: Some Notes on Shaykh Muḥammad Bahārī (D.1325/1908)." Journal of Sufi Studies (Brill) 9, no. 2 (2021).
[45]. Asghari, SeyedAmirHossein. "The Contemporary Shī’a Seminary: Opponents and Adherents of Philosophy and Sufism." Shii Studies: The State of the Art, the Institute for Advanced Study (IAS), Princeton NJ., December 7‐9, 2017.