پیامدهای رویکردهای اثبات‌گرایانه برای مطالعات اسلامی در محیط آکادمیک ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشکدۀ مطالعات قرآنی، پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی

2 دانش‌آموختۀ کارشناسی‌ارشد ادیان و عرفان دانشگاه تهران

چکیده

اثبات‌گرایی ـ البته نه دقیقاً در معنای همان پوزیتیویسم عصر روشنگری و مدرنیته ـ رویکرد غالب در مطالعات اسلامیِ آکادمیک ایران است. رویکرد اثبات‌گرایانه در مطالعات اسلامی ایران با پوزیتیویسم منطقی و فلسفۀ تحلیلی قرابت دارد. البته این شباهت شباهت‌های کلی است که مراد از آن، تشابه نحوۀ دستیابی به معرفت از طریق اثبات است و درعینِ‌حال، تفاوت‌هایی نیز در این میان وجود دارند که نباید نادیده گرفته شود. غلبۀ اثبات‌گرایی بر مطالعات اسلامی در ایران سبب شده است تا ظرفیت‌هایی که می‌توانند براساس رویکردهای تفسیری - تفهمی و تاریخیِ برخاسته از سنت قاره‌ای فعال شوند، مغفول بمانند؛ ظرفیت‌هایی مانند منظرگرایی، مطالعه در سطح فرهنگی - اجتماعی و کارکردهای دینی، ارج‌نهادن تفاوت‌ها و اهمیت‌دادن به خلاقیت، توجه به دانش‌های مبتنی بر نتایج ظنی نظیر تاریخ، مردم‌شناسی و ... ازجمله این موارد هستند.

کلیدواژه‌ها


[1]. قرآن
[2]. بشیر، حسن (1390). واژه‌نامه روش پژوهش در علوم اجتماعی، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
[3]. پوراحمدی، حسین؛ حیدری، سلیمان (1393). «بررسی و نقد دیدگاه‌های شرق‌شناسان دربارۀ پیدایش تشیع»، دو فصلنامه مطالعات تحول در علوم انسانی، سال دوم، شمارۀ اول، بهار و تابستان.
[4]. جمعی از محققان (1389). فرهنگ نامه اصول فقه، تهیه و تدوین: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
[5]. جمعی از نویسندگان (1388). «ویژه‌نامۀ نقد مکتب در فرایند تکامل»، کتاب ماه دین، شمارۀ 22، مرداد.
[6]. چالمرز، آلن فرانسیس (1394). چیستی علم: درآمدی بر مکاتب علم‌شناسی فلسفی، ترجمۀ سعید زیباکلام، تهران: سمت.
[7]. رضایی، مجید (1375). «تأمّلی در حدیث و درک تاریخی عقاید»، نقد و نظر، شمارۀ 9، زمستان.
[8]. شجاعی جشوقانی، مالک (1389). «نقدی بر کتابِ سیر تطوّر کلام شیعه: تاریخ کلام یا تاریخ‌نگاری کلامی؟»، کتاب ماه دین، شمارۀ 157، آبان.
[9]. شرت، ایون (1398). فلسفۀ علوم اجتماعی قاره‌ای: هرمنوتیک، تبارشناسی و نظریۀ انتقادی از یونان باستان تا قرن بیست و یکم، ترجمۀ هادی جلیلی، تهران: نشر نی.
[10]. فلاطوری، عبدالجواد (1358). «درک زمان و تاریخ در اسلام»، اندیشه اسلامی، سال اول، شمارۀ 11، 5 دی.
[11]. فی، برایان (1389). پارادایم‌شناسی علوم انسانی، ترجمۀ مرتضی مردیها، تهران: دانشگاه امام صادق(ع) و پژوهشکده مطالعات راهبردی.
[12]. کوهن، تامس (1397). ساختار انقلابهای علمی، ترجمۀ سعید زیباکلام، تهران: سمت.
[13]. گرامی، سید محمد هادی (1396). مقدمه‌ای بر تاریخ‌نگاری انگاره‌ای و اندیشه‌ای: جستارهایی دربارۀ تاریخ‌نگاری اندیشه در مطالعات اسلامی، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
[14]. گرامی، سید محمدهادی؛ قندهاری، محمد (1392). «واکاوی رابطۀ کلام و تاریخ فکر در مطالعات شیعه شناسی»، مطالعات تاریخ اسلام، سال پنجم، شمارۀ 18، پاییز.
[15]. مجتهد شبستری، محمد (1379). هرمنوتیک، کتاب و سنت: فرآیند تفسیر وحی، تهران: طرح نو، چاپ چهارم.
[16]. مروارید، محمود (1398). «فلسفۀ تحلیلی و سنت علوم عقلی مسلمانان»، اخبار، سال بیست و ششم، شمارۀ 2، تابستان.
[17]. مظفر، محمدرضا (1384). منطق، ترجمۀ علی شیروانی، مؤسسه انتشارات دارالعلم، ج 2.
[18]. وحید، حمید (1398). «گفتگوی اخبار با رئیس پژوهشکده فلسفۀ تحلیلی»، اخبار، سال بیست‌وششم، شمارۀ 2، تابستان.
[19] هاملین، دیوید (1374). تاریخ معرفت‌شناسی، ترجمۀ شاپور اعتماد، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
[20]. Darlap, Adolf & Rahner, Karl (2005). “Dogma”, in: Encyclopedia of Religion, translated by Charlotte Prather, 2nd ed, vol:4, Gale.
[21]. Gorton, William A “The Philosophy of Social Science”, in: Internet Encyclopedia of Philosophy, available at: https://iep.utm.edu/soc-sci/#H6.
[22]. Passmore, John (1967). “Logical positivism”, in: The Encyclopedia of Philosophy, editor in chief: Paul Edwards, vol:5, Macmillan.
 
سخنرانی
[23]. وحید دستجردی، حمید (1397). «نسبت فلسفه اسلامی و فلسفۀ تحلیلی»، دانشگاه مفید قم، 27 آذر 1397.