بررسی مفهوم استغناء در منطق‌الطیر عطار و تأثیر آموزه‌های کلامی بر آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشجوی دکتری ادیان و عرفان. دانشکده الهیات. دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در این مقاله ابتدا معانی مختلف استغناء در ادبیات صوفیه و سپس تعریف عطار، مبنی بر استغناءِ حق بررسی شده و ریشه‌های کلامی این مفهوم مورد بحث قرار گرفته که چگونه این مفهوم از آموزه‌های ابوالحسن اشعری برخاسته است و همان معنی نزد اشاعره از بی‌علتی حق و موقوف نبودن حق به علت و اغراض در اشعار عطار، در قالب مفهوم استغناء دیده می‌شود. سپس به ذکر نمونه‌های مشابه یا عینی این مفهوم در دیگر آثار عرفانی چون گلشن راز شبستری، پرداخته شده است. عطار برای اولین­بار به صراحت چنین مفهومی را جزئی از مقامات هفت‌گانۀ سلوک قرار داده است، با این­حال برخی، تعبیر نادرستی از استغناءِ مورد نظر عطار داشته‌اند و منظور از آن­را استغناءِ سالک دانسته‌اند. برای درک استغناء، ابتدا مفاهیم زمینه‌ای چون مالک­الملک بودن، مشیئتِ مطلقِ حق و بی‌علّتی در کنار حکمت آن واکاوی گردید. استغناءِ نزد عطار، استغناءِ حق است؛ چنان­که او را وجودی بی‌نیاز به تصویر می‌کشد و این بی‌نیازی به نتایجی چون خوف از سرانجام خود و حیرت سالک از فعل الهی، کم­رنگ شدن نقش ریاضات و عبادات می‌انجامد.

کلیدواژه‌ها


  • منابع

    •  [1]ابن‌عربی، محی‌‌الدین (1367). مجموعه الرسائل ابن‌عربی. 2 مجلد، بیروت، نشر دارالاحیاء التراث العربی.
    •  [2]احمد بن حنبل (1414). مسند الامام احمد بن حنبل. دارالاحیاءالتراث العربی.
    •  [3]استعلامی، محمد (1399). فرهنگنامه تصوف و عرفان. چاپ دوم، تهران، نشر فرهنگ معاصر.
    •  [4]اشعری، ابوالحسن (1397). الإبانۀ عن أصول الدیانۀ للأشعری. المحقق: د. فوقیۀ حسین محمود، القاهرۀ، النشر دار الأنصار.
    •  [5]تفتازانى، سعد الدین (1409). شرح المقاصد، افست قم.
    •  [6]جرجانی، میر سید شریف (1325). شرح المواقف. افست قم.
    •  [7]جوینی، عطاملک‌بن محمد (1385). تاریخ جهانگشای جوینی. به تصحیح محمد قزوینی، تهران، نشر دنیای کتاب.
    •  [8]حافظ (1399). دیوان حافظ. تهران، نشر بدیهه.
    •  [9]دزفولیان، کاظم (1399)، متن و شرح گلشن راز. تهران، چاپ سوم، نشر طلایه.

     [10]. بقلی، روزبهان (2008). تفسیر عرائس البیان فى حقائق القرآن. 3جلد، بیروت، دار الکتب العلمیۀ.

           [11]. سلمى، ابو عبد الرحمن محمد بن الحسین (1414). تسعۀ کتب فى اصول التصوف و الزهد. الناشر للطباعه و النشر و التوزیع و الاعلان.

    [12]. سجادی، سید جعفر (1383). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چاپ هفتم افست گلشن، تهران، نشر طهوری.

    [13]. سمعانی، احمد (1384). روح الأرواح فى شرح أسماء الملک الفتاح.  چاپ دوم، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى.

    [14]. سنایی، مجدود‌بن آدم (1397). حدیقه الحقیقه. تصحیح و مقدمۀ محمد جعفر یاحقی، تهران، نشر سخن.

    [15]. سهروردی، شهاب‌‌الدین ابو حفص (1427). عوارف المعارف. 2جلد، قاهرۀ، مکتبۀ الثقافۀ الدینیۀ .

    [16]. عطار (1368). دیوان عطار. به اهتمام و تصحیح: تقی تفضلی، چاپ پنجم، تهران، نشر علمی و فرهنگی.

    [17]. ---------- (1397). اسرارنامه. به تصحیح و تعلیق محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ هشتم، تهران، نشر سخن.

    [18]. ---------- (1397)، منطق‌الطیر. به تصحیح و تعلیق محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ شانزدهم، تهران، نشر سخن.

    [19].  ---------- (1430). تذکرۀ الأولیاء (الوسطانى). 1جلد، دارالمکتبى‌دمشق.

    [20]. ---------- (1399). تذکرۀ الاولیاء. به تصحیح و تعلیق محمد رضا شفیعی کدکنی، چاپ هفتم، تهران، نشر سخن.

    [21]. ---------- (1318). الهی نامه. به تصحیح هلموت ریتر، استانبول، چاپخانۀ معارف.

    [22]. غزالی، ابوحامد (1409). الاقتصاد فی الاعتقاد. بیروت.

     [23]. ---------- (1416). مجوعه الرسائل الامام الغزالی. بیروت، دارالفکر.

    [24]. ---------- (؟). احیاء علوم الدین. 16 مجلد، بیروت، دارالکتاب العربی.

    [25]. غنی، قاسم (1393). تاریخ تصوف در اسلام و تطّورات و تحولات. چاپ دوازدهم، تهران، نشر زوار.

    [26]. قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم (1374). الرسالۀ القشیریۀ. قم، انتشارات بیدار. 

    [27]. ---------- (1392). الرسالۀ القشیریۀ. به تصحیح و شرح احوال علی اصغر میرباقری و زهره نجفی، تهران، نشر سخن.

    [28]. کاشانی، عبدالرزاق (1395). انیس العارفین (شرح منازل السائرین). ترجمۀ صفی‌الدین محمد طارمی، به تصحیح علی اوجبی، تهران، نشر اساطیر.

    [29].  گوهرین، سید صادق (1376)، شرح اصطلاحات تصوف. چاپ دوم، تهران، نشر زوار.

    [30].  لاهیجی، محمد (1312). مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. بمبئی.

    [31]. مستملى بخارى، اسماعیل (1363). شرح التعرف لمذهب التصوف. 5جلد،  تهران، انتشارات اساطیر.

    [32]. مکی، ابوطالب (1417). قوت‌القلوب فی معامله المحبوب. به تحقیق باسل عیون السود، بیروت، دارالکتب‌العلمیه.

    [33]. منصوری لاریجانی، اسماعیل (1393). شرح منازل‌السائرین. چاپ سوم، تهران، نشر بین‌الملل.

    [34]. مولانا (1396). مثنوی‌معنوی از روی نسخۀ 667 هجری. تصحیح رینولد نیکلسون، چاپ یازدهم، تهران، روزنه.

    [35]. میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1371). کشف الاسرار و عده الابرار. چاپ پنجم، تهران، نشر امیر کبیر.

    [36]. نخجوانی، نعمه الله بن محمود (1999). الفواتح الإلهیۀ و المفاتح الغیبیۀ. مصر، نشر دار رکابی.