نگاهی معرفت‌شناختی به غذای نور و نورخواری در آثار منظوم مولانا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فرهنگیان

چکیده

در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی ماهیت غذای نور و نورخواری در آثار منظوم مولانا و اهمیت آن در درک ماهیت معرفت صوفیانه پرداخته­ایم. مسئلۀ تحقیق ماهیت غذای نور و نور خوردن از دیدگاه پدیدارشناسی و هستی­شناسی عرفانی، جایگاه آن در نظام خاص معرفتی مولانا و اهمیت آن در توصیف و تبیین ماهیت معرفت صوفیانه است. یافته­های تحقیق نشان می­دهد که هرچند چشیدن و نوشیدن نور تجلی الله، در آثار صوفیان قبل از مولانا، با اصطلاحاتی مانند «ذوق»، «شُرب» و «رَیّ» بیان شده ­است، غذای نور و نور خوردن تجربۀ خاص صوفیانۀ مولوی هستند که نباید به آن­ها با نگاه ادبی- زیبایی­شناختی مبتنی بر تخیل خلاق نگریست، بلکه باید به آن­ها، به عنوان حقایق و پدیده­های خاص روحانی و معنوی نگریست که در بستر و زمینۀ خاص صوفیانه­شان قابل بررسی و تحلیل و از منظر توصیف معرفت صوفیانه مهم هستند.

کلیدواژه‌ها


منابع
[1]. قرآن کریم
[2]. آذرنوش، آذرتاش (۱۳۸۱). فرهنگ معاصر عربی- فارسی (بر اساسِ فرهنگِ عربی- انگلیسی هانس ور). چاپ دوم، تهران، نشر نی.
[3]. استعلامی، محمد (1379). مثنوی معنوی مولانا جلال­الدین بلخی. مقدمه، تحلیل متن و تعلیقات محمد استعلامی، چاپ ششم، تهران، انتشارات سخن. 
[4]. العبّادی، قطب­الدین ابوالمظفر بن منصور بن اردشیر (1347). التصفیه فی احوال المتصوفه یا صوفی­نامه. به تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
 [5]. افلاکی العارفی، شمس­الدّین احمد (1362). مناقب­العارفین. به تصحیح تحسین یازیجی، چاپ دوم، تهران، دنیای کتاب.
[6]. الکاشانی، عبدالرزاق (1992). معجم اصطلاحات الصوفیه. تحقیق و تقدیم و تعلیق عبدالعال شاهین، قاهره، دارالمنار.
[7]. الکلاباذی، ابوبکر محمد بن اسحق البخاری (1994). کتاب التعرف لمذهب التصوف. به تصحیح و اهتمام آرتور جان آربری، قاهره، مکتبة الخانجی.
[8]. ایزتسو، توشی­هیکو (1374). خدا و انسان در قرآن. ترجمة احمد آرام، چاپ چهارم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
[9]. باباسالار، اصغر (1381). «آیینۀ حضور تجلیگاه خداوند از دیدگاه مولانا (با تکیه بر مثنوی معنوی)». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارۀ 162 و 163، صص551- 567.
[10]. بخشی، اختیار (1396). «بررسی مفهوم کلمۀ صدور در مثنوی و آثار دیگر مولوی، بر مبنای تمایز جهان­بینی مولوی با فلوطین». مجلۀ مطالعات عرفانی، شمارۀ 26، صص35- 62. 
[11]. ---------- (1390). بررسی مقایسه­ای عنصر نور در مثنوی و مهم ترین آثار عرفانی ادبیات فارسی (از آغاز تا قرن نهم هجری قمری). رسالۀ دکتری دانشگاه گیلان، به راهنمایی دکتر علیرضا نیکویی.
[12]. ---------- (1399). «اهمیت آینه‌سان‌بودن صوفیان واصل در توصیف ماهیت معرفت صوفیانه با تکیه بر آثار مولانا». مجلۀ مطالعات عرفانی، شمارۀ 31، صص57- 96.
[13]. بهاء ولد، محمد بن حسین خطیبی بلخی (1333). معارف: مجموعۀ مواعظ و سخنان سلطان­العلماء بهاءالدین بلخی. تصحیح: بدیع­الزمان فروزانفر، دورۀ دو جلدی، تهران، ادارۀ کل انطباعات وزارت فرهنگ.
[14]. بهنام، مینا (1389). «استعارۀ مفهومی نور در دیوان شمس». فصلنامۀ نقد ادبی، سال سوم، شمارۀ 10، صص91-114.
[15]. بیگلر، محمدتقی (1395). «بررسی تطبیقی گناه در قرآن کریم و مثنوی مولوی». مجلۀ مطاعات قرآنی، سال هفتم، شمارة 26، صص75-95.
[16]. پراودفوت، وین (1377). تجربۀ دینی، ترجمۀ عباس یزدانی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
[17]. پورنامداریان، تقی (1391). رمز و داستاهای رمزی در ادب فارسی، چاپ هشتم، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
[18]. تربیت، ساره (1398). «نمادها و تمثیل­های نور در متون عرفانی». فصلنامۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ابیات فارسی، شمارۀ 42، صص113-129.
[19]. تودوروف، تزوتان (1379). بوطیقای ساختارگرا، ترجمۀ محمد نبوی، تهران، نشر آگه.
[20]. توکلی، حمیدرضا (1389). از اشارت­های دریا (بوطیقای روایت در مثنوی). تهران، مروارید.
[21]. چیتیک، ویلیام سی (1390). اصول و مبانی عرفان مولوی. ترجمۀ جلیل پروین، تهران، نشر بصیرت.
[22]. ---------- (1382). راه عرفانی عشق. ترجمۀ شهاب­الدّین عباسی، تهران، پیکان.
[23]. ---------- (1383). طریق صوفیانۀ عشق. ترجمۀ مهدی سررشته­داری، تهران، انتشارات مهراندیش.
[24]. حسنی، نعمت­الله و خورسندی، محمود (1397). «پژوهش تطبیقی آیۀ «نفخت فیه من روحی» در تفاسیر علامه طباطبایی و علامه جعفری. فصلنامۀ مطالعات قرآنی، سال نهم، شمارۀ 32، صص239-261.
[25]. رحیمیان، سعید (1388). مبانی عرفان نظری. چاپ سوم، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت).
[26]. روحانی، رضا و عربشاهی کاشی، الهام (1390). «انواع، مراتب و کاربردهای نور در مثنوی». پژوهش­های زبان و ادبیات فارسی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دورۀ جدید، سال سوم، شمارۀ 3، (پیاپی 11)، صص19-34.
[27]. زمانی، کریم (1389). شرح جامع مثنوی معنوی (دفتر پنجم). چاپ پانزدهم، تهران، انتشارات اطلاعات.
[28]. ---------- (1388) میناگر عشق: شرح موضوعی مثنوی معنوی مولانا جلال­الدین محمد بلخی. چاپ هفتم، تهران، نشر نی.
[29]. سپهسالار، فریدون بن احمد (1378). زندگینامۀ مولانا جلال­الدین مولوی: رسالۀ فریدون بن احمد سپهسالار. به تصحیح سعید نفیسی، تهران، نشر اقبال. 
[30]. سجادی، سیدجعفر (1383). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چاپ هفتم، تهران، انتشارات طهوری.
[31]. سلدن، رامان و ویدوسون، پیتر (1384). راهنمای نظریة ادبی معاصر. ترجمة عبّاس مخبر، چاپ سوم، تهران، طرح نو.
[32]. سلیمانیان، حمیدرضا (1389). «نگاهی به زبان عارفان از چشم­اندازهای معرفت­شناسی و زبان­شناسی». فصلنامۀ ادب­پژوهی، سال سوم، شمارۀ 15، صص143- 166.
[33]. سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1359). حدیقة الحقیقة و شریعة الطّریقة. به تصحیح سیّد محمدتقی مدرس رضوی، تهران، مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
[34]. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1377). گزیدۀ غزلیات شمس تبریز (مقدمه، گزیده و توضیح). دو جلد، تهران، انتشارات سخن.
[35]. صفوی، سیدسلمان (2020). «نقدی بر روش­های تفسیر مثنوی مولانا»، برگرفته از سایت آکادمی مطالعات ایرانی لندن، https://iranianstudies.org
[36]. عطار نیشابوری، شیخ فریدالدّین محمّد (1360). تذکرة الاولیا. به تصحیح محمّد استعلامی، چاپ سوم، تهران، انتشارات زوار.
[37]. فاضلی، فیروز و بخشی، اختیار (1387). «رویکرد مخاطب­مدار مولوی و نقش آن در تکوین قصّه­های هزل­گونة مثنوی»، مطالعات عرفانی، سال 4، شمارة 8، صص47-74.
[38]. فروزانفر، بدیع­الزّمان (1361). احادیث مثنوی. تهران، مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
[39]. فعالی، محمدتقی (1379). تجربۀ دینی و مکاشفۀ عرفانی، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
[40]. فولادی، علیرضا (1389). زبان عرفان، چاپ سوم، تهران، انتشارت سخن و انتشارات فراگفت.
[41]. قاسمیان، خسرو (1389). «نگاهی به تفسیر مثنوی با مثنوی». کتاب ماه ادبیات، شمارۀ 154، صص65- 68.
[42]. قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1381). رسالۀ قشیریّه. ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، به تصحیح بدیع­الزّمان فروزانفر، چاپ هفتم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
[43]. کاشانی، عزالدین محمود بن علی (1394). مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. به تصحیح جلال­الدین همایی، چاپ دوازدهم، تهران، انتشارات سخن و نشر هما.
[44]. کالر، جاناتان (1382). نظریۀ ادبی. ترجمۀ فرزانۀ طاهری، تهران، نشر مرکز.
[45]. کربن، هانری (1387). انسان نورانی در تصوف ایرانی. ترجمۀ فرامرز جواهری­نیا، شیراز، نشر آموزگار خرد.
[46]. گولپینارلی، عبدالباقی (1370). مولانا جلال­الدین، زندگانی، فلسفه، آثار و گزیده­ای از آ­ن­ها. ترجمۀ توفیق سبحانی، چاپ دوم، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
[47]. گوهرین، سیّد صادق (1380). شرح اصطلاحات تصوف. تهران، انتشارات زوار
[48]. ---------- (1381). فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی، چاپ دوم، تهران، انتشارات زوار.
[49]. لوئیس، فرانکلین دین (1386). مولوی: دیروز تا امروز، شرق تا غرب. ترجمۀ حسن لاهوتی، چاپ سوم، تهران، نشر نامک.
[50]. محمدی، علی (1394). تفسیر مثنوی با مثنوی، تهران، صدای معاصر.
[51]. مکاریک، ایرنا ریما (1393). دانش­نامۀ نظریه­های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، چاپ پنجم، تهران، نشر آگه.  
[52]. مولوی، جلال­الدّین محمّد (1384). کلّیات دیوان شمس. مطابق نسخۀ تصحیح شدۀ بدیع­الزّمان فروزانفر، چاپ هفتم، تهران، نشر علم.
[53]. ---------- (1369). فیه ما فیه. به تصحیح بدیع­الزّمان فروزانفر، چاپ ششم، تهران، مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
[54]. ---------- (1382). مثنوی معنوی (از روی نسخۀ 677هـ.ق قونیّه). به تصحیح دکتر توفیق هـ. سبحانی، چاپ دوم، تهران، نشر روزنه.
[55]. مستملی بخاری، خواجه امام ابوابراهیم اسماعیل بن محمد (1363). شرح التعرف لمذهب التصوف. به تصحیح محمد روشن، تهران، انتشارات اساطیر.
[56]. منوّر میهنی، محمّد (1366) اسرارالتّوحید. به تصحیح دکتر محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران، انتشارات آگاه. 
[57]. نجم رازی، عبدالله بن مبارک (1386). مرصادالعباد. به اهتمام محمّد امین ریاحی، چاپ دوازدهم، تهران، علمی و فرهنگی.
[58]. نزهت، بهمن (1388). «نماد نور در ادبیات صوفیه». مطالعات عرفانی، شمارۀ 9، صص155-184.
[59]. نویا، پل (1373). تفسیر قرآنی و زبان عرفانی. ترجمۀ اسماعیل سعادت، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
[60]. نیکلسون، رینولد الین (۱۳۸۴). شرح مثنوی معنوی مولوی. ترجمه و تعلیق حسن لاهوتی، چاپ سوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
[61]. وفایی، عباسعلی و نزهت، بهمن (1388). «در پرتو انوار معنوی؛ تحلیلی از ساختار تجربۀ عرفانی در باب نور». فصلنامۀ ادبیات عرفانی، سال اول، شمارۀ 1، صص169- 198.
[62]. هجویری، علی (1381). کشف­المحجوب. به تصحیح والنتین ژوکوفسکی، چاپ هشتم، تهران، طهوری.
[63]. همایی، جلال­الدین (1360). مولوی­نامه. چاپ چهارم، تهران، انتشارات آگاه.
[64]. یثربی، سیدیحیی (1370). فلسفۀ عرفان، چاپ دوم، قم، مرکزانتشارات دفترتبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه.
[65]. یوسف­پور، محمدکاظم؛ بخشی، اختیار (1388). «بررسی مقایسه­ای عنصر نور در مثنوی با مهمترین آثار عرفانی ادبی فارسی (تا قرن نهم هجری)». فصلنامۀ ادب­پژوهی، سال سوم، شمارۀ هفتم و هشتم، صص79- 99.