بازتبیین ماهیت و خلقت ابلیس با رویکردی تفسیری- عرفانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مربی عرفان اسلامی دانشگاه جامع علمی کاربردی

چکیده

در مورد ماهیت و خلقت ابلیس نظرات مختلفی وجود دارد. عارفان به وجود مبدأ آسمانی و امریِ حتمی در خلقت ابلیس باور دارند ولی تعدادی او را همان نفس اماره، تعدادی وهم و بعضی هم یکی از دو قطب هستی و تجلی اسم مضلّ الهی می‌دانند. در این پژوهش، از روش توصیفی و تحلیل محتوای متون با تأکید بر منابع تفسیری-عرفانی، با هدف وصول به شناختی نو از ماهیت و خلقت ابلیس، استفاده شده که بیان می­کند ظهور وی در قالب شیطان و هم‌زمانی‌اش با خلقت انسان مختار نشان می‌دهد که از شئون وجودی انسان کامل است؛ زیرا او جامع تمام مراتب وجود است. از منظر تعابیر دوگانۀ عرفان اسلامی در مورد انسان - نظیر «انسان کبیر»، «انسان‌ صغیر»- یا تعبیر «کون جامع»، بسته به اینکه از چه ساحتی به شیطان بنگریم، می‌تواند هم در درون، هم در بیرون انسان باشد، اما در هر دو حالت، وابسته به وجود انسان است.

کلیدواژه‌ها


[1]. قرآن کریم.
[2]. آلوسی، سیدمحمود (1417ق). روح‌ المعانی فی‌ تفسیر ‌القرآن ‌العظیم. تصحیح: محمد حسین عرب.جلد 1، 2، بیروت، دارالفکر.
[3]. آملی، سیدحیدر (1416 ق). تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب ‌الله العزیز المحکم. ج2، تهران، مؤسسۀ چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
[4]. ابراهیم‌تبار، ابراهیم (1394). «ابلیس در جهان‌بینی عطار». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناسی، سال 11، شمارۀ40، صص11-33.
[5]. ابن­عربی، ابو عبدالله محیی­الدین محمد (1422ق). تفسیر ابن­عربی. تحقیق: سمیر مصطفی رباب، جلد 1، 2، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
 [6]. ----------  (1405ق). الفتوحات المکیة. جلد 2، 4، مصر، بیروت، دار صادر.
 [7]. اسداللهی، خدابخش (1388). «اندیشه‌های عرفانی عین‌القضات در باب ابلیس». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناسی، سال 5، شمارۀ 14، بهار.
[8]. امین، سیده نصرت بانوی اصفهانی (1361). مخزن العرفان در تفسیر قرآن. جلد 1، 2، 5، 7، 9، 11، 12 و 13، تهران، نهضت زنان مسلمان.
[9]. بایر‌ناس، جان (1354). تاریخ جامع ادیان. ترجمه: علی‌اصغر حکمت، تهران، پیروز.
[10]. بهنام‌فر، محمد؛ پاکمهر، نیره (1395). «بررسی دیدگاه میبدی پیرامون شیطان در دو نوبت شرعی و عرفانی کشف‌الاسرار بر اساس تحلیل صورت‌بندی گفتمانی وی در این دو نوبت». پژوهشنامۀ عرفان، تهران، سال 9، شمارۀ 18، صص1-28.
[11]. پورجوادی، نصر الله (1374). عین القضاة و استادان او، تهران، اساطیر.
[12]. حجازی، سید علی؛ افرافر، مریم (1390). «گفت و گوی عرفا و ابلیس».  مجلۀ حکمت معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال 2، شمارۀ1، صص19-42.
[13]. حقی بروسوی، اسماعیل (405 ق). تفسیر روح البیان. جلد8، بیروت، دارالفکر.
[14]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412 ق). المفردات فی غریب القرآن. تحقیق: صفوان عدنان داودی، جلد 1، دمشق؛ بیروت، دارالعلم الدار الشامیة.
[15]. رضانژاد (نوشین)، غلامحسین (1381). لطایف حکمت و عرفان در روابط خدا و انسان. تهران، الزهرا.
[16]. شیرازی، محمد ابن ابراهیم ملاصدرا صدرالمتألهین (1366ش). تفسیر القرآن الکریم. تصحیح: محمد خواجوی، جلد 3، 4، قم، بیدار.
[17]. صالحی، مجید (1387). «ماهیت ابلیس». فصلنامۀ خط اول، سال 2، شمارۀ7، صص71-84.
[18]. طاهریان دهکردی، بتول؛ امیدوار، جنان (1391). «ماهیت ابلیس از نگاه قرآن». مجلۀ پژوهش دینی، شمارۀ 24، صص147-161.
[19]. طباطبایی، سید محمد حسین (1374). تفسیر المیزان. ترجمه: سید محمد باقر موسوی همدانی، جلد 8، 12، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزۀ علیمه.
[20]. عابدی، محمدرضا؛ آراسته، عقیله (1396). «بررسی تطبیقی دیدگاه‌های شیطان‌پرستی و اندیشۀ عین‌القضات دربارۀ ابلیس». مجلۀ علمی- پژوهشی الهیات تطبیقی، سال8، شمارۀ18، صص67-84.
[21]. قرشی، سید علی ‌اکبر(1371). قاموس قرآن. جلد 1، 4، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
[22]. قیصری رومی، محمد داود (1375). شرح فصوص الحکم قیصری. تصحیح: سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
[23]. کتاب مقدس (عهدین) (1993م). بیروت، دارالکتاب المقدس فی شرق الاوسط.
[24]. گنابادی، سلطان محمد سلطان­علیشاه (1372). بیان السعادة فی مقامات العبادة. ترجمه: محمد رضا خانی؛ حشمت الله ریاضی، جلد 1، 2، 5، تهران، مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه پیام‏نور.
[25]. مجتبائی، فتح‌الله (1383). دائرة ‌المعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، جلد 2، ذیل مدخل ابلیس، تهران، مرکز دائرة ‌المعارف بزرگ اسلامی.
[26]. محمدی آشنانی، علی (1384). ابلیس دشمن قسم خورده. قم، مؤسسۀ بوستان کتاب.
[27]. مستر هاکس، جیمز (1377). قاموس کتاب مقدس، تهران، اساطیر.
[28]. ممتحن، مهدی؛ ترابی، زینب (1391). «تفاوت یا همسانی شیطان و ابلیس». مجلۀ مطالعات قرآنی، سال3، شمارۀ12، صص123-140.
[29]. المیانجی الهمذانی، عبدالله ابن محمد (عین‌القضاة) (1362؛ 1373). تمهیدات. تصحیح: عفیف عسیران؛ علی نقی منزوی، تهران، منوچهری.
[30]. میبدی، ابوالفضل رشید الدین (1361؛ 1363؛ 1371). کشف‌الاسرار و عدة الابرار. تصحیح: علی‌اصغر حکمت، جلد: 8، 5، 3، تهران، امیر کبیر.
[31]. میرعظیمی، سیدحمیدرضا. ماهیت و چیستی شیطان. بازیابی شده از  http://mirazimi.ir (1400، مرداد، 19).