تحلیل دین‌شناختی و اسطوره‌شناختی آیین ایرانی قربانی گاو در اسفنجان

نوع مقاله : مروری

نویسنده

دانشیار گروه ادیان و فلسفۀ دانشگاه کاشان

چکیده

بهار هر سال در آبادی اسفنجان از توابع شهرستان اسکو استان آذربایجان شرقی آیینی بر محور قربانی گاو انجام می‌شود که متضمن عناصر مهمی از باورها و آیین ­های ایرانی است. بر اساس این سنت دیرینه مردم این آبادی، گاو نری را که از مدت‌ها قبل در نظر گرفته ‌شده خریداری و صبح پنجشنبه‌ای که 36 روز از بهار گذشته باشد، در آبادی گردانده و نذورات مردم را از درب خانه‌ها دریافت می‌کنند. پس ‌از اینکه آب قنات آبادی را به گاو نوشاندند، آن­را به زیارتگاه پیر سنگ که در رأس تپه‌ای در کنار آبادی قرار دارد برده و گرد آن می‌گردانند. آنگاه از تپه سرازیر شده و قربانی را به بالای تپه قربانگاه در جانب دیگر روستا هدایت می‌کنند و نزدیک نقطه سنگ‌چینی که باور دارند محل غیبت دختری است، ذبح می‌کنند تا خون گاو از طریق شیاری به گودال سنگ چین فرو رود و در پی آن باران ببارد. مطالعات مقاله به دو صورت میدانی و اِسنادی شامل توصیف آیین و تحلیل دینی و اسطوره‌ای آن است که بر اساس آن طلب باران، اسطورۀ غیبت دختر و قربانی گاو سه وجه اصلی این آیین بر بن‌مایه­ های فرهنگ ایرانی استوار است و برگزاری آن در حدود 40 روز پس از نوروز نیز، قابل‌مقایسه با گاهنبار «میدیوزرم گاه» یا «میان بهار» زرتشتیان است. همچنین این آیین در تنوع عناصر آیینی نمونه‌ای بی‌مثال است و به جز عناصر اصلی دربردارندۀ حاجت‌خواهی، جمع‌آوری نذورات، گرداندن گاو در آبادی، جاری کردن خون در محل غیبت دختر، استفاده از خون قربانی جهت مشکل نازایی، تقسیم و پخت گوشت قربانی است.

کلیدواژه‌ها


[1]. قرآن کریم.
[2]. کتاب مقدس.
[3]. اوستا.
[۴]. اصفهانی، ابوالشیخ عبدالله بن محمد (1987). طبقات المحدثین باصبهان والواردین علیها. تحقیق عبدالغفار سلیمان البنداری و سید کسروی حسن، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[۵]. افشار. ایرج (1374). یادگارهای یزد. جلد اول، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
[۶]. الیاده، میرچا (1372). رساله در تاریخ ادیان. ترجمۀ جلال ستاری، تهران، سروش.
[۷]. باستانی پاریزی، محمد ابراهیم (1373). خاتون هفت قلعه. تهران، روزبهان.
[۸]. بنونیست، امیل (1377). دین ایرانی بر پایۀ متن‌های معتبر یونانی. ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تهران، قطره.
[۹]. بویس، مری (1346). بی بی شهربانو و پارس بانو. بررسی‌های تاریخی، شمارۀ 3 و 4، صص125-146.
[۱۰]. بویس، مری (1389). زرتشتیان؛ باورها و آداب دینی آ­ن­ها. ترجمۀ عسکر بهرامی، تهران، ققنوس.
[۱۱]. جعفری (قنواتی)، محمد (1393). باران خواهی. دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایره‌المعارف اسلامی.
[۱۲]. جهانی، زهرا (1385). برزک نگین کوهستان، کاشان، مرنجاب.
[۱۳]. خامه یار، احمد (1391). مساجد و مزارات منسوب به محمد حنفیه در آذربایجان. پیام بهارستان، شمارۀ 18، صص ۴۶۸-۴۷۵.
[۱۴]. رضایی‌نیا، عباسعلی (1397). ملاحظاتی دربارۀ ساختار معماری و کاربری چهارتاقی نیاسر. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران (نامه باستان‌شناسی)، شمارۀ 17، صص 141 – 160.
[۱۵]. زرین‌کوب، عبدالحسین (1369). دنبالۀ جستجو در تصوف ایران. تهران، امیرکبیر.
[۱۶]. فرنبغ دادگی (1378). بندهش. گزارش مهرداد بهار، تهران، توس.
[۱۷]. فلسفی، علی (1385). سی و ششمین روز بهار در روستای اسفنجان. دیلماج، شمارۀ 25، صص16-21.
[۱۸]. غفاری، علی (1393). قبرآباد کجاست؟ خبرگزاری ایسنا. علی 6/1/93 به آدرس: //www.isna.ir/news/markazi-62612 (دسترسی: فروردین 1400).
 [۱۹]. کتابچۀ حالات و کیفیت بلده و بلوکات و مزارع دارالمؤمنین کاشان (1364). قم نامه. به سعی سید حسین مدرسی طباطبائی، قم، کتابخانه مرعشی.
[۲۰]. کلانتر ضرابی، عبدالرحیم (1341). تاریخ کاشان. به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر.
[۲۱]. مشهدی نوش‌آبادی، محمد (1395). اسطورۀ غیبت دختر. ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شمارۀ 45، صص249 - 282.
[۲۲]. ---------- (1397). آیین نخل‌برداری زیارتگاه‌های کوه سفیدِ وَش بر پایۀ اسطورۀ غیبت دختر. کاشان‌شناسی، شمارۀ ۱۱، صص۴۹- 74.
[۲۳]. ---------- (1390). بازشناسی پرستشگاهی زرتشتی در روستای کله کاشان. مقالات و بررسی‌ها (ادیان و عرفان)، سال 44، شمارۀ 2، صص85-100.
[۲۴]. میری خسروشاهی، حمیده؛ فریدآقائی، مریم (1393). بررسی مردم شناختی آیین قربانی سی و ششمین روز بهار در اسفنجان. فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 36، صص 129-144.
[25]. ناس، جان بایر (1373). تاریخ جامع ادیان. ترجمۀ علی‌اصغر حکمت،  ویراستۀ پرویز اتابکی، تهران، علمی و فرهنگی.
[26]. یونگ، کارل گوستاو و دیگران (1389). انسان و سمبولهایش. ترجمۀ محمود سلطانیه، تهران، جامی.
[27].  Boyce. Mary (1988). “BANU PARS”. Encycl0paedia Iranica. Vol  3, Leiden
[28]. Boyce. Mary (1989). “BIBI SAHRBANU”. Encycl0paedia Iranica. Vol 4, Leiden.