بررسی تطبیقی موتیف «عشق» در ساختار و محتوای منظومه‌های عرفانی‌‌-عاشورایی عمان سامانی و صفی‌علیشاه اصفهانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترا، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران.

2 دانشیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران.

3 دانشیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

چکیده

عشق، از مباحث پربسامد در عرفان اسلامی است که از دیرباز، محور اندیشه و سخنوری بسیاری از شاعران و نویسندگان بوده‌است. در شعر عرفانی-عاشورایی نیز عشق یکی از مضامین پرکاربرد است؛ چنان‌که در منظومه‌های زبده‌الاسرار صفی‌علیشاه اصفهانی (به‌عنوان اولین منظومۀ عرفانی دورۀ قاجار) و گنجینه‌‌الاسرار عمان سامانی (به‌عنوان بارزترین منظومۀ عرفانی این دوره) اشارات آشکار و پنهانی به عشق حقیقی شهیدان کربلا و به‌ویژه امام حسین(ع) دیده می‌شود. مسألۀ اصلی پژوهش حاضر، تطبیق، توصیف و تحلیل موتیف «عشق» و عناصر متعلق به آن در شعر این دو شاعر و چگونگی استفادۀ ایشان از ظرفیت‌های زبانی و صورخیال برای بیان هنری این مفاهیم است؛ لذا مشخصه‌های زبانی و ویژگی‌های تصویری (بلاغی) این اشعار با روشی توصیفی-تحلیلی بررسی می‌گردد. نتیجه این‌که در شعر آن دو، هیچ موضوعی به اندازۀ «عشق»، به‌ویژه عشق به امام حسین(ع) مورد توجّه نبوده‌است. در لایۀ آوایی، انتخاب اوزان عروضی ملایم، گزینش و تکرار واژه‌های متناسب با مفاهیم عشق، معنای درونی شعر را به سمت فضایی غنایی و عاطفی سوق داده‌است. از نظر ادبی نیز، ساختار و طرز تشبیهات، استعاره‌ها و تلمیح‌ها بر پایة تصاویر عاشقانه شکل گرفته‌است و شاعران با استفاده از این عناصر در القای مؤثر تفکرات بنیادین عرفانی خویش کوشیده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

  1. اصفهانی، میرزا حسن صفی‌علیشاه؛ زبده الاسرار؛ تهران؛ صفی‌علیشاه؛ 1394.
  2. ارسطو، فن شعر؛ ترجمه عبدالحسین زرین‌کوب؛ تهران؛ پایگاه ترجمه و نشر کتاب؛ 1343.
  3. برقعی، محمدباقر؛ سخنوران نامی معاصر ایران؛ قم؛ نشر ایران؛ 1373.
  4. تقوی، محمد؛ و الهام دهقان؛ موتیف چیست و چگونه شکل می‌گیرد؛ فصلنامۀ تخصصی نقد ادبی؛ شماره 8؛ زمستان 1388.
  5. حکیم سنایی؛ تازیانه‌های سلوک: نقد و تحلیل چند قصیده از حکیم سنایی؛ تهران؛ آگاه؛ 1392.
  6. خواجه‌نصیرالدین‌طوسی، محمّد: اوصاف الاشراف؛ به تصحیح شمس الدین مهدی؛ تهران؛ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ 1373.
  7. خواجه انصاری، عبدالله بن محمد: شرح منازل السائرین؛ نگارش علی شیروانی؛ تهران؛ الزهرا؛ 1379.
  8. خرمشاهی، بهاء‌الدین: حافظنامه؛ تهران؛ انتشارات علمی و فرهنگی؛ 1390.
  9. سرّاج توسی، ابونصر؛ اللّمع فی التصوّف؛ ترجمة مهدی محبتی؛ تهران؛ اساطیر؛ 1382.
  10. سید ابن‌طاووس: لهوف؛ ترجمۀ عباس عزیزی؛ قم؛ نشرصلاه؛ 1385.
  11. سجادی، سیّدجعفر؛ فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی؛ تهران؛ طهوری؛ 1379.
  12. شفیعی کدکنی، محمدرضا؛ موسیقی شعر؛ تهران؛ آگاه؛ 1391.
  13. شمیسا، سیروس؛ نگاهی تازه به بدیع؛ تهران؛ میترا؛ 1383.
  14. ــــــــــــــــ؛ فرهنگ تلمیحات؛ تهران؛ میترا؛ 1375.
  15. صفی‌علیشاه، میرزا حسن؛ مثنوی زبده‌الاسرار؛ تهران؛ انتشارات صفی‌علیشاه؛ 1385.
  16. عمان سامانی، نورالله بن عبدالله؛ گنجینه‌الاسرار به انضمام قصاید و معراج نامه؛ به اهتمام حسین بدر الدّین؛ تهران؛ سنایی؛ 1389.
  17. عطار نیشابوری، فرید الدین محمد؛ منطق الطیر؛ به تصحیح و مقدمه محمدرضا شفیعی کدکنی؛ تهران؛ انتشارات سخن؛ 1397.
  18. غزّالی، احمد؛ سوانح العشاق (دو رساله عرفانی در عشق)؛ به کوشش ایرج افشار؛ تهران؛ منوچهری؛ 1377.
  19. قشیری، عبدالکریم بن هوازن؛ رساله قشیریه؛ ترجمة حسن بن احمد عثمانی و تصحیح بدیع الزمان فروزانفر؛ تهران؛ علمی فرهنگی؛ 1388.
  20. کریمی، مرزبان؛ عرفان، ادبیات و تصوف؛ تهران؛ سدره المنتهی؛ 1386.
  21. کلانتری، ابراهیم؛ سلوک خونین: شرح گنجینه الاسرار عمان سامانی؛ مقدمه یحیی یثربی؛ تهران؛ دفتر نشر معارف؛ 1390.
  22. مولوی، جلال الدّین محمّد؛ فیه ما فیه؛ به کوشش بدیع الزمان فروزانفر؛ تهران؛ نگاه؛ 1385.
  23. ــــــــــــــــ؛ مثنوی معنوی؛ به کوشش رینولد نیکلسون؛ تهران؛ رستم خانی؛ 1345.
  24. ـــــــــــــــ؛ دیوان شمس؛ تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر؛ به کوشش پرویز بابایی؛ تهران؛ انتشارات نگاه؛ 1378.
  25. مجاهدی، محمّد علی؛ کاروان شعر عاشورا؛ قم؛ پیک جلال؛ 1379.
  26. ــــــــــــــ؛ شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی؛ قم؛ پیک جلال؛ 1386.
  27. نجم الدّین رازی، عبدالله بن محمّد؛ مرصاد العباد من مبدأ الی المعاد؛ تهران؛ شرکت انتشارات علمی و فرهنگی؛ 1377.
  28. وحیدیان کامیار، تقی؛ وزن و قافیۀ شعر فارسی؛ تهران؛ مرکز نشر دانشگاهی؛ 1369.
  29. ـــــــــــــــ؛ کنایه، نقاشی زبان؛ نامۀ فرهنگستان؛ شماره ۸؛ زمستان 1375.
  30. واینسهایمر، جوئل؛ هرمنوتیک فلسفی و نظریۀ ادبی؛ ترجمه مسعود علیا؛ تهران؛ ققنوس؛ 1381.
  31. هجویری غزنوی؛ کشف المحجوب؛ به کوشش محمدحسین تسبیحی؛ اسلام آباد؛ مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان؛ 1374.
مجله ادیان و عرفان
دوره 56، شماره 1
شهریور 1402
صفحه 143-162

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار