تقدیرباوری حافظ؛ رویکردی تئولوژیک یا راهبردی گفتمانی؟

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

2 گروه ادیان و عرفان، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسالمی، تاکستان، ایران.

چکیده

حافظ از یک سو با تقدیرگرایی افراطی، مخاطب خود را به پذیرش قسمت ازلی و «رضا به قضا» فرا می‌خواند؛ اما از سوی دیگر، با اعتراض‌های حماسی و طنزهای گزنده شورش‌ زبانی و ذهنی خود را در برابر ناملایمات جهان و مصائب بشری نشان می‌دهد. مسأله پژوهش حاضر این است که چگونه می‌توان میان این دو رویکردِ ناسازگار در اندیشه حافظ، رابطه‌ای منطقی برقرار کرد؟ آیا گزاره‌های تقدیرگرایانه حافظ حاکی از رویکردی تئولوژیک از سنخ دیدگاه اشاعره یا معارف صوفیه‌است؟ یا تقدیرگرایی وی ابزاری راهبردی در شکل‌دهی به گفتمانی انتقادی است؟ بررسی‌ها نشان داد که حافظ در روکشی از تقدیرگرایی، به نفی ایدئولوژی‌های مولّد «ریا» و «قشری‌گری» پرداخته و در برابر هژمونی گفتمان‌هایی که جهان را مطابق با اراده حاکمان خودکامه، و منافع دو نهاد عوام‌فریب متشرعه و متصوفه روایت می‌کند، مقاومت می‌کند و بدینسان تقدیرباوری را به مثابه راهبردی گفتمانی برای طرد «تعصب» و «خشونت»، و ترویج «آزاداندیشی» و «تساهل» به کار می‌برد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

  1. آشوری، داریوش؛ عرفان و رندی در شعر حافظ؛ تهران؛ نشر مرکز؛ ۱۳۹۰.
  2. آقاگل‌زاده، فردوس؛ فرهنگ توصیفی تحلیل گفتمان و کاربردشناسی؛ تهران؛ علمی؛ 1392.
  3. --------------؛ تحلیل گفتمان انتقادی؛ تهران؛ علمی و فرهنگی؛ 1394.
  4. ابن‌بطوطه؛ سفرنامة ابن بطوطه (رحله ابن‌بطوطه)؛ ترجمۀ محمدعلی موحد؛ تهران؛ بنگاه ترجمه و نشر کتاب؛ 1348.
  5. اسمارت، بری؛ میشل فوکو؛ ترجمۀ لیلا جوافشانی و حسن چاوشیان؛ تهران؛ کتاب آمه؛ ۱۳۸۵.
  6. پورنامداریان، تقی؛ گمشده لب دریا؛ تهران: سخن. 1399.
  7. بهمنی، اردشیر؛ «جبر حافظ»؛ کیهان فرهنگی؛ سال5؛ شماره8؛ 1367.
  8. پالتریچ، برایان؛ درآمدی بر تحلیل گفتمان؛ ترجمۀ طاهره همتی. تهران؛ نویسه؛ 1396.
  9. پارسا، شمسی؛ «آشفتگی پارادایمی حافظ در برخورد با امر سیاسی»؛ جستارهای نوین ادبی؛ سال 51؛ شمارة 2‌؛ صص27-49؛‌ 1397.
  10. جلالی نائینی، سید محمدرضا؛ «زندگی مولانا شمس‌الدین حافظ»؛ کیهان فرهنگی؛ سال5؛ شماره8؛ صص70-72؛ 1367.
  11. خرمشاهی، بهاءالدین؛ حافظ‌نامه؛ تهران؛ علمی و فرهنگی؛ 1379.
  12. خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن‌همام‌الدین؛ حبیب‌السیر؛ تهران: خیام؛ 1380.
  13. درگاهی، محمود؛ «بنیان‌های تفکر حافظ»؛ کاوش‌نامه؛ سال10؛ شماره18؛ صص 225-242؛ 1388.
  14. ---------؛ مزاج دهر تبه شد: شعر و اندیشه حافظ در نگاهی به حافظ‌شناسی معاصر؛ تهران؛ ستارگان؛ ۱۳۷۳.
  15. دشتی، علی؛ کاخ ابداع؛ تهران؛ سازمان انتشارات جاویدان؛ 1352.
  16. حافظ، شمس‌الدین محمد؛ دیوان حافظ؛ به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی؛ تهران؛ زوار؛ 1369.
  17. حافظ ابرو، عبدالله‌ابن‌لطف‌الله؛ زبده‌التواریخ؛ تصحیح سید کمال حاج سید جوادی؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛‌ 1380.
  18. دادبه، اصغر؛ «جبرگرایی حافظ باور یا ابزار؟»؛ سالنامة حافظ‌پژوهی؛ صص22-44؛ 1377.
  19. دریفوس، هیوبرت؛ و رابینو، پل؛ میشل فوکو؛ فراساختارگرایی و هرمنوتیک؛ ترجمۀ حسین بشیریه؛ تهران؛ نی. ۱۳۷۹.
  20. زرین‌کوب؛ عبدالحسین؛ از کوچه رندان (درباره زندگی و اندیشه حافظ)‌؛ تهران؛ امیرکبیر؛ 1389.
  21. زریاب‌خویی، عباس؛ آیینه جام:‌ شرح مشکلات دیوان حافظ؛ تهران؛ انتشارات علمی؛
  22. رستگار فسایی، منصور‌؛ حافظ و پیدا و پنهان زندگی؛ تهران؛ سخن؛ 1385.
  23. سلطانی، علی‌اصغر؛ قدرت؛ گفتمان و زبان؛ تهران؛ نشر نی؛ 1391.
  24. سودی بسنوی، محمد؛ شرح سودی بر حافظ؛ ترجمۀ عصمت ستارزاده؛ ارومیه: نشر انزلی؛ 1357.‏
  25. شفائی مقدم، الهام؛ و محسن نیازی؛ «بررسی عوامل مؤثر بر میزان تقدیرگرایی زنان»؛ جامعه‌پژوهی فرهنگی؛ سال 5؛ شماره 1؛ صص123-147؛ 1393.
  26. شفیعی کدکنی، محمدرضا؛ موسیقی شعر؛ تهران؛ انتشارات آگاه؛ 1373.
  27. شمیسا، سیروس؛ یادداشت‌های حافظ؛ تهران؛ نشر علم؛ 1388.
  28. صدقیانی، مهین‌دخت؛ و ابوطالب میرعابدینی؛ فرهنگ واژ‌ه‌نمای حافظ؛ تهران؛ امیرکبیر؛ 1366.
  29. ضیمران، محمد؛ «تعابیر می‌و طرب و عیش در اندیشه حافظ»؛ سالنامة حافظ‌پژوهی؛ دفتر10؛ صص122-127؛ 1386.
  30. طبری، احسان؛ برخی بررسی‌ها درباره جهان‌بینی‌ها و جنبش‌های اجتماعی در ایران؛ تهران؛ انتشارت حزب تودة ایران؛ ۱۳۵۸.
  31. غنی، قاسم؛ تاریخ تصوف در اسلام؛ تهران؛ زوار؛ 1375.
  32. کتبی، محمود؛ تاریخ آل‌مظفر؛ تصحیح عبدالحسین نوایی. تهران؛ امیرکبیر؛ 1364.
  33. کزّازی، میرجلال‌الدین؛ پند و پیوند؛ تهران؛ نشر قطره؛ ۱۳۷8‌.
  34. کشاورز بیضایی، محمد؛ و فرود کشاورز بیضایی؛ «تحلیلی بر معرفت تاریخی حافظ»؛ مطالعات ایرانی؛ سال 18؛ شمارۀ 36؛ صص220-238؛ 1398.
  35. مجتبایی، فتح‌الله؛ شرح شکن زلف؛ تهران؛ سخن؛ 1385.
  36. مشکور، محمدجواد؛ «مشرب کلامی حافظ»؛ حافظ‌شناسی؛ به کوشش سعید نیاز کرمانی؛ تهران؛ پاژنگ؛ 1369.
  37. مشکور، محمدجواد؛ «مسئلة جبر و اختیار در دیوان حافظ»؛ مقالاتی دربارة شعر و زندگی حافظ؛ به کوشش منصور رستگار فسایی؛ صص417-430؛ تهران؛ نشر جامی؛ ۱۳۵۰.
  38. مصفا، ابوالفضل؛ با حافظ بیشتر آشنا شویم؛ قم؛ چاپخانه قم؛ بی‌تا.
  39. معین، محمد؛ حافظ شیرین سخن؛ تهران؛ انتشارات معین؛ ۱۳۱۹.
  40. موسوی کریمی، میرسعید؛ و حمیده طهرانی حائری؛ «حافظ، تقدیرگرای سازگارگرا»؛ پژوهش‌های ادب عرفانی؛ سال 6؛ شماره 3؛ صص 149-182؛
  41. مک‌دانل، دایان؛ مقدمه‌ای بر نظریه‌های گفتمانی؛ ترجمة حسینعلی نوذری؛ تهران؛ فرهنگ گفتمان؛‌1380.
  42. ملاح، خسرو؛ حافظ و عرفان ایرانی؛ تهران‌؛ نشر و پژوهش فرز‌ان روز؛ 1385.
  43. میلز، سارا؛ گفتمان؛ ترجمۀ فتاح محمدی؛ زنجان؛ هزاره سوم؛ 1382.
  44. هدایی، محمد؛ «گردون‌گرایی و فلک‌مداری در شعر کهن فارسی»؛ زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد اسلامی اراک)؛ سال1؛ شماره1؛ صص 111‌-‌136‌؛ 1384.
  45. هروی، حسینعلی؛ «گرایش‌های عرفانی حافظ‌»؛ حافظ‌شناسی؛ به کوشش سعید نیاز کرمانی؛ تهران؛ پاژنگ؛ 1368.
  46. یورگنسن، ماریان؛ و فیلیپس لوئیز؛ نظریه و روش در تحلیل گفتمان؛ ترجمه هادی جلیلی؛ تهران؛ نشر نی؛ 1389.
مجله ادیان و عرفان
دوره 56، شماره 1
شهریور 1402
صفحه 205-223

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار