رویکرد آلوسی به تفسیر عرفانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان

چکیده

ابوالثناء شهاب‌الدین محمود آلوسی بغدادی از مفسران سدۀ سیزدهم هجری و وابسته به طریقت نقشبندیه و مؤلف تفسیر روح المعانی است. یکی از جنبه‎های مهم این تفسیر، رویکرد مفسر نسبت به سنت تفسیر عرفانی است. آلوسی از گرایش‎های عرفانی استقبال کرده و در مواضعی بر اساس تخصص و دانش، روحیات و ذوقیات و احوال بیرونی و نیازهای مخاطبان، به بازتاب  آراء مفسران منتسب به عرفان نظری و عرفان سیر و سلوکی اقدام نموده است. دربرابر جریان و سنت تفسیر عرفانی، مواجهه آلوسی با آراء تفسیری عارفان گزینشی است. بر این اساس، کوشش برای توافق بین شریعت و عرفان و برمبنای آموزه‎های طریقت نقشبندیه روح حاکم بر این نگرش را در سنت تفسیر عرفانی تشکیل می‎دهد. افزون براین، نباید از مواجهة انتقادی و محققانة وی با برخی آرای دیگر تفسیر عرفانی در روح المعانی، همچون مواجهه با نظریة وحدت وجود ابن عربی  غفلت ورزید. این نوع رویارویی‎ها که در جای خود از استقلال و قوت اجتهادی وی در تفسیر به معنای اعم و تفسیر عرفانی به معنای اخص آن حکایت می‎کند، تنها در پرتو رویکرد ویژة او و با عنایت به مؤلفة دانش و تخصص آلوسی قابل تبیین و تشخیص است.

کلیدواژه‌ها


[۱] آلوسی بغدادی، شهاب‎الدین محمود (۱۴۰۵ه.ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، چاپ چهارم، بیروت، دار احیا التراث العربی.
[۲] آملی، سیدحیدر (۱۴۰۴ه.ق). المحیط الاعظم و البحر الخضم، تحقیق: محسن موسوی تبریزی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
[۳] ابن‌عربی، محی‎الدین (۱۳۹۲ه.ق). الفتوحات المکیه، تحقیق و تقدیم: عثمان یحیی، قاهره، بولاق.
[۴] اسعدی، محمد و همکاران (۱۳۸۹). آسیبشناسی جریانهای تفسیری، چاپ اول، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
[۵] پارسا، ابوالفتح خواجه محمد (۱۳۸۱). فصل الخطاب، به کوشش جلیل مسگرنژاد، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
[۶] تهرانی، میرزاجواد آقا (۱۳۹۰). عارف و صوفی چه میگویند؟، تهران، آفاق.
[۷] جرجانی، میرسیدشریف علی بن محمد (۱۳۶۸). التعریفات، چاپ سوم، تهران، انتشارات ناصرخسرو.
[۸] جیلی، عبدالکریم بن ابراهیم (۱۴۰۷ه.ق). المناظر الالهیه، نجاح محمود غنیمی، قاهره، المنار.
[۹] الخانی، عبدالمجید بن محمد (۱۹۹۷م). الکواکب الدریه علی حدایق الوردیه، دمشق: دارالبیروتی.
[۱۰] درنیقه، محمداحمد (۱۴۰۷ه.ق/۱۹۸۷م). الطریقه النقشبندیه و اعلامها، طرابلس، مؤسسه الحدیثه الکتاب.
[۱۱] زرین‎کوب، عبدالحسین (۱۳۵۳). ارزش میراث صوفیه، چاپ سوم، تهران، امیرکبیر.
[۱۲] ------------------- (۱۳۶۲). دنبالة جستجو در تصوف ایران، چاپ اول، تهران، امیرکبیر.
[۱۳] سراج، ابونصر عبد الله بن علی بن محمد (۱۹۶۰م). اللمع فی التصوف، تحقیق: عبدالحلیم محمود، مصر، دارالکتب العلمیه.
 [۱۴] سلمی، ابو عبدالرحمن (۱۳۶۹). حقایق التفسیر، به کوشش: نصرالله پورجوادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
[۱۵] شاکر، محمدکاظم (۱۳۸۲). مبانی و رو شهای تفسیری، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی.
[۱۶] صفار قمی، محمد بن حسن (۱۴۰۴ه.ق). بصا‌یر الدرجات الکبری فی فضایل آل محمد، تصحیح و تعلیق: میرزامحسن کوچه‎باغی تبریزی، قم، کتابخانة آیت‎الله مرعشی نجفی.
[۱۷] طویل، توفیق (۱۹۸۸م). التصوف فی مصر ابان العصر العثمانی، قاهره، بی‎نا.
[۱۸] عین القضاه همدانی، عبدالله (۱۳۷۳). تمهیدات، تصحیح: عفیف عسیران، تهران، کتابخانة منوچهری.
[۱۹] غزالی، ابوحامد محمد بن محمد (۱۹۶۹م). المنقذ من الضلال، تحقیق: فرید جبر، چاپ دوم، بیروت، المکتبه الشرقیه.
[۲۰] فیض کاشانی، محمدمحسن بن مرتضی (۱۴۰۲ه.ق). تفسیرالصافی، بیروت، مؤسسه الاعلمی.
[۲۱] قاسم‎پور، محسن (۱۳۹۲). جریانشناسی تفسیر عرفانی، ویرایش دوم، تهران، سخن.
[۲۲] قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن (۱۹۸۱م). لطایف الاشارات، تصحیح: ابراهیم بسیونی، قاهره، چاپ دوم (افست).
[۲۳] قونوی، صدرالدین (۱۳۸۹ه.ق). اعجاز البیان فی تأویل ام القرآن، تحقیق: عبدالقادر احمد عطا، مصر، دارالتعریف بالمالیه.
[۲۴] کاشانی، عبدالرزاق (۱۴۲۶ ه.ق). تفسیر (منسوب به) ابن عربی، بیروت، داراحیا التراث العربی.
[۲۵]کلاباذی، ابوبکر محمد (۱۳۷۱). التعرف (کتاب التعرف)، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران، اساطیر.
[۲۶] مردوخ روحانی (شیوا)، اسماعیل (۱۳۶۴). تاریخ مشاهیر کرد، تهران، سروش.
[۲۷] نوربخش، جواد (۱۳۷۲). فرهنگ اصطلاحات تصوف، تهران، یلدا قلم.
[۲۸] نیکلسون، رینولد (۱۳۷۴). تصوف اسلامی و رابطة انسان با خدا، ترجمه: محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ دوم، تهران، سخن.