تحلیل و بررسی راه حل الهیات پویشی در برون رفت از تعارض بین علم و دین (با تأکید بر اندیشه های گریفین)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه سمنان

چکیده

مقالۀ حاضر بر آن است تا راهکار الهیات پویشی را برای رفع تعارض موجود میان علم و دین که عبارت است از طبیعت­گرایی حداقلی و بر سۀ مؤلفۀ همه در ­خدا انگاری، نظریۀ دریافت و اصالت تجربۀ فراگیر تکیه دارد، ارائه نماید؛ راهکاری که به­رغم مزایایش، با پاره­ای از اشکالات روبه­روست که از آن جمله می­توان به موارد زیر اشاره نمود: پیچیده­تر کردن رابطۀ خدا و جهان، علم و دین را در عرض هم قرار دادن، نفی هر گونه ماوراء­الطبیعه­گرایی و حداقلی شدن نقش خدا در جهان و ... . چنین اشکالاتی حاکی از این است که مقبولیت چنین راهکاری به­­ویژه از سوی پیروان ادیان توحیدی با تردید روبه­رو می­شود. حال پرسش این است که آیا می­توان مدلی یافت که به جمع بین طبیعت­گرایی حداقلی (با تأکید بر جهان طبیعت به­مثابه پویش و تحول) و ماوراء‌الطبیعه­گرایی معتدل (با تأکید بر نقش و حضور فراگیر خدا در جهان) بینجامد که هم دغدغۀ اهل علم را تأمین کند و هم دغدغۀ اهل دین؟ مقالۀ حاضر تلاش می‌کند تا نشان دهد که چنین مدلی را می­توان در چارچوب نظام جهان­شناسانه (به‌ویژه آموزۀ حرکت جوهری)، خداشناسانه (به­ویژه آموزۀ بسیطه­الحقیقه) و معرفت‌شناسانه (به­ویژه نفی اصالت حس) مبتنی بر حکمت متعالیۀ صدرایی یافت.

کلیدواژه‌ها


[1] ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1365). قواعد کلی در فلسفۀ اسلامی، ج اول، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
[2] احمدی، محمدامین (1386). انتظار بشر از دین، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. 
[3] باربور، ایان (1362). علم و دین، ترجمۀ بهاءاالدین خرمشاهی، نشر دانشگاهی.
[4] ـــــــــ (1392). دین و علم، ترجمۀ پیروز فطورچی، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
[5] بوخنسکی، ا. ام (1379). فلسفۀ معاصر اروپایی، ترجمۀ شرف­الدین خراسانی(شرف)، انتشارات علمی و فرهنگی.
[6] پترسون، مایکل و دیگران (1376). عقل و اعتقاد دینی، ترجمۀ احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، انتشارات طرح نو.
[7] دهباشی، مهدی (1386). پژوهشی تطبیقی در هستی­شناسی و شناخت­شناسی ملاصدرا و وایتهد:فیلسوفان مشهور پویشی، نشر علم.
[8] ساجدی، علی­محمد (1383). «صدرالمتألهین شیرازی و نحوۀ فاعلیت حق تعالی در نظام آفرینش؛ رابطۀ خدا و جهان از نظر صدرای شیرازی»، فصلنامۀ اندیشۀ دینی دانشگاه شیراز، دورۀ اول جدید: شمارۀ اول(پیاپی 10) بهار 1383، صص62ـ41.
[9] سعیدی­مهر، محمد و شهناز شایان­فر (1388). «تعالی و حلول در فلسفۀ ملاصدرا»، خردنامۀ صدرا، شمارۀ 51، بهار 1388، صص77ـ64.
[10] سروش، عبدالکریم (1378). نهاد ناآرام جهان، مؤسسۀ فرهنگی صراط.
[11] شامحمدی،رستم (1390). خداوند در اندیشۀ پویشی وایتهد، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
[12] ـــــــ و علی سنایی (1395). «تحلیل و بررسی نظریۀ عدل الهی پویشی گریفین»، قبسات، دورۀ 21، شمارۀ 80، تابستان 95، صفحۀ 117ـ146.
[13] صلواتی، عبدالله و زینب اختری (1395). «بررسی تطبیقی مسألۀ رابطۀ وجودی دوسویۀ خدا و جهان از دیدگاه هارتشورن و ملاصدرا»، پژوهشهای هستی­شناختی، سال پنجم، شمارۀ 9، بهار و تابستان 1395، صص51ـ69.
[14] علیزمانی، امیرعباس (1386). «خدا و تکامل، بررسی پنج الگوی فعل خدا در طبیعت از دیدگاه ایان باربور»، پژوهش­های فلسفی ـ کلامی، سال هشتم، شمارۀ سوم و چهارم، صص162ـ127.
[15] فتحی­زاده، مرتضی (1392). «طبیعت­گرایی علمی و فراطبیعت­گرایی دینی»، پژوهش­های علم و دین، سال چهارم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1392، صص11ـ28.
[16] گریفین، دیوید ری (1388). خدا و دین در جهان پسامدرن، ترجمۀ حمیدرضا آیت­اللهی،        پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
[17] نراقی، احمد (1378). رسالۀ دین شناخت، انتشارات طرح نو.
[18] Barbour, Ian(2000). When science meets Religion :Enemies, Strangers, or Partner?.London: SPCK.
[19] Barbour, Ian(2003). " SCIENCE AND RELIGION, MODELS AND RELATIONS".Encyclopedia of Science and Religion,Edited: J. Wentzel Vrede van Huyssteen, Macmillan Reference USA.
[20] Brierley, Michael. w(2006). "The potential of panentheism for dialogue between science and religion". Oxfor book of religion and science. Edited:  Philip Clayton, Oxford.
[21] Culp, John (2008). "Panentheism" from Stanford Encyclopedia of Philosophy. First published ,Thu Dec 4, 2008; substantive revision Sat Jun 3, 2017.
[22] Griffin, David Ray. (1998). Unsnarling the World-Knot: Consciousness, Freedom, and the Mind-Body Problem. Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
[23] Griffin, David(2000). "Process philosophy and theology". The history of science and religion in the western tradition: An encyclopedia. Edited: Gary. B. Fernger. Garland pubishing. New York.
[24] Griffin, David(2000).Religion and Scientific Naturalism: Overcoming the Conflicts, State University of New York.
[25] Griffin, David Ray (2001). " Process philosophy of religion".  Issues in contemporary philosophy of religion. Edited: Eugent Thomas Long. Kulwer Academic  Publishers.
[26] Griffin, David Ray (2001). Reenchantment Without Supernaturalism: A Process Philosophy o f Religion. Ithaca, N.Y.: Cornell University Press.
[27] Griffin, David Ray (2005). Panentheism’s Significance  for Science and Religion. From www.Anthony Flood. com.
[28] Hartshorne, Charles and Reese, William L. (1953). Philosophers Speak of God. Chicago: University of Chicago Press.
[29] Whitehead, A.N. (1957). Process and Reality. Macmillan
[30] Whitehead, A.N. (1960). Religion in Making. Macmillan.