بررسی و نقد نشانه‏ شناختی قرائت وحدت وجودی از شعر حافظ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان

3 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان

چکیده

سرشت باز و چندصدایی شعر حافظ موجب شده است خوانندگان زیادی از دیرباز تا روزگار معاصر به قرائت شعر او بپردازند. قرائت عرفانی یکی از قرائت‎های مطرح و دامنه‏دار از شعر حافظ است که به ‏اقسام گوناگونی بخش‎پذیر است. از میان قرائت‎های عرفانی می‌توان به رساله‎ای از جلال‌الدین دوانی در قرن نهم اشاره کرد. او در رسالۀ خود، بیتی از حافظ را ‏بر مبنای ‏پارادایم وحدت وجود ‏قرائت کرده است. این مقاله می‌کوشد برای نقد و ارزیابی قرائت دوانی، الگوی نشانه‏شناسی مبتنی بر بافت‌های سه‌گانه را به کار گیرد و با رجوع به تاریخ تحول عرفان ایرانی - اسلامی‏ نشان دهد چنین قرائتی از شعر حافظ مقرون به صواب نیست. برای تبیین تحولات تاریخ تصوف، از مفهوم سنت اول و دوم عرفانی استفاده شده و مفاهیم عمده و مشترک این دو سنت، یعنی تجلی، عشق و وحدت شهود / وحدت وجود با یکدیگر مقایسه شده است.

کلیدواژه‌ها


[1]. ابن‌عربی، محمدبن‌علی (1427). ترجمان الاشواق. بیروت، دار الکتب العلمیه.
[2]. ـــــــــــــــ (1366). فصوص الحکم. تهران، ‏انتشارات الزهرا.
[3]. باقری، بهادر (1387). فرهنگ شرح‌های حافظ، تهران، امیرکبیر.
[4]. پورجوادی، نصرالله (1370). «دل دردمند حافظ»، برگزیده مقاله‌های نشر دانش درباره حافظ، تهران، نشر دانشگاهی.
[5]. جامی، عبدالرحمن (1378). دیوان جامی. تصحیح اعلاخان افصح‌زاد، تهران، میراث مکتوب.
[6]. ـــــــــــــ (1381). نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص. تهران، پژوهشگاه حکمت و فلسفه.
[7]. جهانگیری، محسن (1379). محیی‌الدین بن عربی: چهره برجسته عرفان اسلامی. تهران، دانشگاه تهران.
[8]. چندلر، دانیل (1397). ‏مبانی نشانه‌شناسی. تهران، سوره مهر.
[9]. حافظ، شمس‌الدین محمد شیرازی (1395). دیوان حافظ. تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، اسوه.
[10]. دوانی، جلال‌الدین محمد (1373). نقد نیازی: شرح دو بیت و یک غزل از خواجه حافظ شیرازی. به کوشش حسن معلم، تهران، امیرکبیر.
[11]. رحیمیان، سعید (1388). عرفان نظری. تهران، سمت.
[12]. زرین‌کوب، عبدالحسین (1391). سرّ نی. تهران، علمی.
[13]. سعادت‌پرور، علی (1384). جمال آفتاب و آفتاب نظر. تهران، احیاء کتاب.
[14]. شاملو، احمد (1354). حافظ شاملو، تهران، مروارید.
[15]. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392). زبان شعر در نثر صوفیه. تهران، سخن.
[16]. صفوی، کورش (1393). آشنایی با نشانه‏شناسی، تهران، علمی.
[17]. طباطبایی، محمدحسین. (1376). بدایه الحکمه. قم، بوستان کتاب.
[18]. فتوحی، محمود؛ وفایی، افشین (1388). «مخاطب‌شناسی حافظ در سده هشتم و نهم هجری بر اساس رویکرد تاریخ ادبی هرمنوتیک»، نقد ادبی، تهران، س2، ش6، تابستان، صص71-126.
[19]. قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1385). ترجمه رسالۀ قشیریه. ترجمۀ حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، علمی و فرهنگی.
[20]. قیصری، داود بن محمود (1382). شرح فصوص الحکم. قم، بوستان کتاب.
[21]. کاشانی، عزالدین محمود (1389). مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. مقدمه و تصحیح و تعلیقات: محمدرضا برزگر و عفت کرباسی، تهران، زوار.
[22]. لاهیجی، شمس‌الدین محمد (1393). مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، مقدمه و تصحیح و تعلیقات: محمدرضا برزگر و عفت کرباسی، تهران، زوار.
[23]. ماجد، فخری (1391). سیر فلسفه در جهان اسلام. تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
[24]. مطهری، مرتضی (1389). شرح منظومه سبزواری. تهران، صدرا.
[25]. ـــــــــــــــ (1383). عرفان حافظ. تهران، صدرا.
[26]. مکاریک، ایرنا (1388). دانش‌نامه نظریه و نقد ادبی. ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران، آگه.
[27]. میرباقری فرد، علی‌اصغر (1391). تاریخ ‏تصوف. تهران، سمت.
[28]. ــــــــــــــ (1391). «عرفان نظری و عملی یا سنت اول و دوم عرفانی: تأملی در مبانی تصوف و عرفان اسلامی»، گوهر گویا، اصفهان، سال 6، شماره 2، تابستان، صص 68-88